Społeczny model niepełnosprawności
Społeczny model niepełnosprawności[1][2] – model niepełnosprawności, który identyfikuje bariery systemowe, postawy dyskryminujące oraz wykluczenie społeczne (zamierzone lub niezamierzone), które utrudniają lub uniemożliwiają osobom niepełnosprawnym osiągnięcie przez nich wartościowego sposobu funkcjonowania. Społeczny model niepełnosprawności odróżnia się od dominującego medycznego modelu niepełnosprawności, który jest analizą funkcjonalną ciała jako maszyny, którą należy naprawić, aby była zgodna z normatywnymi wartościami[3].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Ruch na rzecz praw osób z niepełnosprawnością
[edytuj | edytuj kod]Początek zmian w podejściu do niepełnosprawności nastąpił w latach 60. XX wieku, wraz z pojawieniem się ruchu emancypacyjnego osób z niepełnosprawnościami[1]. Około 1970 roku różne ugrupowania w Ameryce Północnej, w tym socjologowie, osoby z niepełnosprawnością i grupy polityczne skoncentrowane na niepełnosprawności, zaczęły odchodzić od przyjętego medycznego sposobu postrzegania niepełnosprawności. Zamiast tego zaczęli dyskutować o takich sprawach jak opresja społeczna, prawa obywatelskie i dostępność. Ta zmiana w dyskursie zaowocowała konceptualizacją niepełnosprawności, opartą na konstruktach społecznych[4]. Zgodnie z tym modelem osoby niepełnosprawne stanowią dyskryminowaną mniejszość społeczną[1].
W roku 1975 Paul Hunt założył Związek Upośledzonych Fizycznie Przeciw Segregacji (ang. Union of the Physically Impaired Agains Segregation – UPIAS)[1], który rok później opublikował manifest zatytułowany „Podstawowe Zasady Niepełnosprawności”[5]. W manifeście stwierdzono: „Z naszej perspektywy, to społeczeństwo upośledza osoby niepełnosprawne fizycznie. Niepełnosprawność jest czymś nadbudowanym nad naszymi ułomnościami przez fakt, że jesteśmy niepotrzebnie izolowani i wykluczani z pełnego uczestnictwa w życiu społecznym”[1]. To stało się znane jako społeczna interpretacja lub społeczna definicja niepełnosprawności[6].
Mike Olivier
[edytuj | edytuj kod]Autorem terminu „społeczny model niepełnosprawności” jest Mike Oliver, który po raz pierwszy użył go w roku 1981[7]. Opublikowana w 1990 roku książka Olivera The Politics of Disablement[8] jest często wymieniana jako istotny moment dla przyjęcia tego modelu. Książka ta zawierała zaledwie trzy strony poświęcone społecznemu modelowi niepełnosprawności[9].
Rozwój modelu
[edytuj | edytuj kod]Model społeczny został rozszerzony oraz udoskonalony przez naukowców i aktywistów z Australii, Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych i innych krajów w celu objęcia nim wszystkich osób z niepełnosprawnością, w tym tych, które mają trudności w uczeniu się, niepełnosprawność intelektualną, a także problemy emocjonalne, behawioralne lub ze zdrowiem psychicznym[10][11].
Konstrukt społeczny niepełnosprawności
[edytuj | edytuj kod]Konstrukt społeczny niepełnosprawności wywodzi się z paradygmatu, który sugeruje, że przekonania społeczeństwa na temat określonej społeczności, grupy lub populacji są oparte na strukturach władzy nieodłącznie związanych z tym społeczeństwem w danym momencie. Oczekiwania społeczne dotyczące pojęć, takich jak niepełnosprawność, umożliwiają w ten sposób społeczną konstrukcję wokół tego, co społeczeństwo uważa za niepełnosprawne i zdrowe, często oparte bardziej na obserwacjach lub osądach wartościujących niż na odkryciach naukowych, co może utrwalać uprzedzenia[12].
Pomysły dotyczące niepełnosprawności wynikają z postaw społecznych, często związanych z tym, kto zasługuje lub nie zasługuje na to i jest uważany za produktywny dla społeczeństwa w danym momencie. Na przykład w okresie średniowiecza moralne zachowanie danej osoby determinowało niepełnosprawność. Niepełnosprawność była boską karą lub skutkiem ubocznym moralnego upadku; bycie fizycznie lub biologicznie odmiennym nie wystarczało, by zostać uznanym za niepełnosprawnego. Dopiero w epoce oświecenia społeczeństwo zmieniło podejście do niepełnosprawności na bardziej związane z biologią. Jednak to, co większość zachodnich Europejczyków uważała za zdrowe, determinowało nową biologiczną definicję zdrowia[13].
Rozwiązania prawne
[edytuj | edytuj kod]Wielka Brytania
[edytuj | edytuj kod]W Anglii „Disability Discrimination Act” (Prawo o Dyskryminacji Niepełnosprawnych) przyjęte w 1995 roku definiuje niepełnosprawność w sensie medycznym jako pewnego rodzaju warunki ograniczające codzienną aktywność. W 2010 roku ratyfikowano konwencję o prawach osób niepełnosprawnych, która zakłada wyeliminowanie przez wszystkich sygnatariuszy dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność[14].
Polska
[edytuj | edytuj kod]W Polsce obowiązuje definicja opracowana przez Zespół przy Pełnomocniku Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych określająca, iż „Niepełnosprawną jest osoba, której stan zdrowia fizycznego lub psychicznego powoduje trwałe lub długotrwałe utrudnienie, ograniczenie lub uniemożliwienie udziału w stosunkach społecznych i wypełnianie ról według przyjętych kryteriów i obowiązujących norm”[15] Polska podpisała i ratyfikowała konwencję, jednak nie podpisała i nie ratyfikowała protokołu fakultatywnego do konwencji, mimo apeli o dokonanie tego[16][17].
Stany Zjednoczone
[edytuj | edytuj kod]Aktem normującym cywilną odpowiedzialność dotyczącym niepełnosprawnych, w tym także za dyskryminację przeciw osobom niepełnosprawnym, jest „Americans with Disabilities Act of 1990”. Dyskryminacja osób niepełnosprawnych jest w nim traktowana na równi z dyskryminacją rasową, ze względu na płeć, pochodzenie, czy wyznanie, zdefiniowanymi przez „Civil Rights Act of 1964". Pewnego rodzaju niepełnosprawności – jak alkoholizm i narkomania – są wyłączone spod mocy działania tego aktu[18].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]- ableizm
- medykalizacja
- neuroróżnorodność
- Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych
- Fundacja Aktywnej Rehabilitacji – jedna z organizacji w Polsce traktująca niepełnosprawność w sensie społecznym
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d e Andrzej Twardowski, Społeczny model niepełnosprawności – analiza krytyczna, „Studia Edukacyjne” (48), 2018, s. 97–114, DOI: 10.14746/se.2018.48.7, ISSN 2719-6984 [dostęp 2023-03-30] (pol.).
- ↑ Barbara Gąciarz, Model społeczny niepełnosprawności jako podstawa zmian w polityce społecznej, [w:] Barbara Gąciarz, Seweryn Rudnicki, Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica. Wydawnictwa, Polscy niepełnosprawni : od kompleksowej diagnozy do nowego modelu polityki społecznej, Kraków: Wydawnictwa AGH, 2014, ISBN 978-83-7464-701-4, OCLC 890398145 [dostęp 2023-03-30].
- ↑ John Paley, The Cartesian melodrama in nursing, „Nursing Philosophy”, 3 (3), 2002, s. 189–192, DOI: 10.1046/j.1466-769X.2002.00113.x [dostęp 2023-03-30] (ang.).
- ↑ M. Oliver, The social model of disability: thirty years on, „Disability & Society”, 2013, DOI: 10.1080/09687599.2013.818773 [dostęp 2023-03-30] (ang.).
- ↑ Union of the Physically Impaired Against Segregation, Fundamental Principles of Disability, UPIAS/Disability Alliance, 1976 [dostęp 2023-03-30] (ang.).
- ↑ Judy Hunt, No limits : the disabled people's movement : a radical history, Manchester 2019, s. 107, ISBN 1-913148-02-5, OCLC 1108503896 [dostęp 2023-03-30].
- ↑ Mike Oliver, A new model of the social work role in relation to disability, [w:] Jo Campling, The Handicapped Person: A New Perspective for Social Workers, RADAR, 17 września 1981 [dostęp 2023-03-30] (ang.).
- ↑ Michael Oliver, The politics of disablement, London: Macmillan Education, 1990, ISBN 0-333-43293-2, OCLC 59098076 [dostęp 2023-03-30].
- ↑ Mike Oliver, The social model of disability: thirty years on, „Disability & Society”, 28 (7), 2013, s. 1024–1026, DOI: 10.1080/09687599.2013.818773, ISSN 0968-7599 [dostęp 2023-03-30].
- ↑ Dan Goodley, 'Learning Difficulties', the Social Model of Disability and Impairment: Challenging epistemologies, „Disability & Society”, 16 (2), 2001, s. 207–231, DOI: 10.1080/09687590120035816, ISSN 0968-7599 [dostęp 2023-03-30].
- ↑ Disabling Imagery? | Ways of thinking about disability: 'Medical Model' vs 'Social Model' | Learning resources| BFI [online], old.bfi.org.uk [dostęp 2023-03-30].
- ↑ Robert Chapman, Havi Carel, Neurodiversity, epistemic injustice, and the good human life, „Journal of Social Philosophy”, 53 (4), 2022, s. 614–631, DOI: 10.1111/josp.12456, ISSN 0047-2786 [dostęp 2024-06-28] (ang.).
- ↑ Lennard J. Davis (red.), The disability studies reader, wyd. 2, New York: Routledge, 2006, s. 197, ISBN 978-0-415-95333-7, OCLC ocm65187249 [dostęp 2024-06-28].
- ↑ Philip Lewis, Disability Discrimination Act: 1995 and now [online], 6 listopada 2020 [dostęp 2023-06-21].
- ↑ Wybrane regulacje prawne w Polsce, [w:] Niepełnosprawność - wybrane zagadnienia społeczne i prawne, Kancelaria Senatu, 2014, s. 8-12.
- ↑ RPO apeluje: Ratyfikujmy Protokół fakultatywny do Konwencji o prawach osób z niepełnosprawnościami [online], Rzecznik Praw Obywatelskich, 21 stycznia 2016 [dostęp 2019-04-05] (pol.).
- ↑ Ratyfikować Protokół Fakultatywny do Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych. Negatywna odpowiedź MRiPS [online], bip.brpo.gov.pl, 21 października 2022 [dostęp 2024-06-29] (pol.).
- ↑ Americans with Disabilities Act of 1990, As Amended [online], ADA.gov [dostęp 2023-06-21] (ang.).
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Strona Biura ds. Osób Niepełnosprawnych Uniwersytetu Warszawskiego
- K. Szafraniec, P. Szymborski, Niepełnosprawni – przełamywanie stereotypów i barier integracji, „Infos” Nr 10/2015, Biuro Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu