Kamienica Hetmańska w Krakowie

Kamienica Hetmańska

nr rej. A-57 z 1974
Państwo	Polska
Miejscowość	Kraków
Adres	Rynek Główny 17
Ukończenie budowy	XIV-XV, 1691-1733, 1850-1853
Położenie na mapie Starego Miasta w Krakowie Kamienica Hetmańska
Położenie na mapie Polski Kamienica Hetmańska
Położenie na mapie województwa małopolskiego Kamienica Hetmańska
Położenie na mapie Krakowa Kamienica Hetmańska
50°03′38″N 19°56′14″E

{{Budynek infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | alt zdjęcia =

Zworniki z sali gotyckiej

Na zworniku: herb ziemi dobrzyńskiej z przedstawieniem rogatego króla (czasem identyfikowany z Kazimierzem Wielkim)

Kamienica Hetmańska (tzw. Stara Mennica) – zabytkowa kamienica z XIV wieku przy Rynku Głównym nr 17 w Krakowie o cennej dekoracji rzeźbiarskiej z motywami heraldycznymi w jednej z sal, być może stanowiąca w XIV w. rezydencję królewską w mieście.

Historia

Nazwa kamienicy pochodzi z XVIII w., gdy była własnością rodu Branickich, w tym m.in. hetmana wielkiego koronnego Jana Klemensa Branickiego. Budowla istniała jednak wcześniej, była zapewne jedną ze starszych murowanych budowli świeckich miasta.

Najstarsze mury kamienicy (przyziemia) pochodzą najprawdopodobniej jeszcze z końca XIII w., a mury frontowe w sporej części z 1. połowy XIV w. Wielka rozbudowa kamienicy nastąpiła w 3. ćwierci XIV w. - m.in. od strony Rynku pojawiło się przedproże, a od frontu stworzono dwa duże pomieszczenia: wspartą na czterech filarach trzynawową halę w przyziemiu (obecnie w piwnicy) oraz położoną na wyższej kondygnacji reprezentacyjną salę ze zwornikami o bogatej dekoracji rzeźbiarskiej (p. niżej, "Sala gotycka"). W XV w. kamienicę podwyższono, wznosząc dodatkową kondygnację.

Kamienica początkowo stanowiła własność królewską lub miejską. Przed początkiem XVI w. przeszła w ręce prywatne. W XVI w. kamienica należała do rodziny Beerów, dzierżawców olkuskich kopalni srebra. Jeden z jej przedstawicieli, Kasper Beer, miał prawo bicia monety (stąd alternatywna nazwa: "Stara Mennica").

W połowie XVII w. kamienica należała do wojewody sandomierskiego Krzysztofa Ossolińskiego, który polecił przebudować budynek w stylu wczesnego baroku. Pod koniec tego stulecia trafiła zaś w ręce Branickich. W 1733 roku kamienicę przebudowano w stylu barokowym wg projektu Jana Zygmunta Deybla (realizacja Gotfried Schulz) oraz 1756 wg projektu Jan Henryka Klemma. Przebudowa ta miała miejsce w czasach własności hetmana Jana Klemensa Branickiego. Od niego wywodzi się używana do dziś nazwa gmachu. Z czasów tych przebudów pochodziła - współcześnie odtworzona, attyka z herbowym Gryfem. Po 1816 roku jako zrujnowana została kupiona przez Teodora Anzelma Dzwonkowskiego - wówczas został przeprowadzony gruntowny remont kamienicy oraz przekształcono jej fasadę. W 1850 spłonęła w wielkim pożarze miasta – po nim została odbudowana według projektu Feliksa Radwańskiego (podniesiono ją wówczas o jedno piętro). W czasie zaborów kamienica kilkakrotnie pełniła funkcję koszar wojsk austriackich.

W 2. połowie XX w. kamienica przeszła generalny remont połączony z częściowym odtworzeniem jej wyglądu z XVIII w., między innymi zrekonstruowano attykę.

"Sala gotycka"

Na obecnym parterze Kamienicy Hetmańskiej, ponad obszerną salą gotycką wspartą na czterech filarach (dawniej w przyziemiu, dzisiaj w piwnicy), w pomieszczeniach zajętych przez księgarnię (na lewo od bramy wjazdowej), znajduje się reprezentacyjna sala o wyjątkowym wystroju (dzisiaj przedzielona na dwie części). Pochodząca w 2. połowy XIV w., prawdopodobnie z ostatniego okresu panowania Kazimierza Wielkiego, posiada gotyckie sklepienie krzyżowe ze zwornikami o bogatej dekoracji rzeźbiarskiej (wyjątkowej dla architektury świeckiej tego okresu). Szczególnie cenne są zworniki przedstawiające głowy Kazimierza Wielkiego oraz głowę kobiecą, być może Elżbiety Łokietkówny. Cała grupa zworników przedstawia herby ziem Korony Królestwa Polskiego (Małopolska, Wielkopolska, Kujawy, Ruś, ziemia dobrzyńska, ziemia sandomierska). Kilka wreszcie ostatnich przedstawia wyobrażenia alegoryczne czy zwierzęce (trzech brodatych starców, suka ze szczeniętami, smok zwinięty w kłębek). Bogaty program heraldyczny zworników (związany z ziemiami Korony, często porównywany do programów kościelnych fundacji Kazimierzowskich w Stopnicy i Wiślicy), bogactwo architektoniczne sali oraz wielkie rozmiary samej kamienicy skłaniały nieodmiennie badaczy do przypisywania temu miejscu szczególnego znaczenia, związanego zazwyczaj z osobą króla Kazimierza Wielkiego. Początkowo domniemywano, że mogło to być miejsce odbywania sądów królewskich (np. sądu wyższego prawa niemieckiego), względnie pierwsza siedziba uniwersytetu krakowskiego (tę hipotezę praktycznie już zarzucono). Niekiedy łączono też to miejsce nie z władzą królewską, a miejską. Obecnie często przypuszcza się, iż kamienica pełniła wówczas funkcją miejskiej rezydencji królewskiej (pałacu).

Bibliografia

• F. Piekosiński, Sala gotycka w kamienicy hetmańskiej w Krakowie, "Rocznik Krakowski", t. 1: 1898, s. 1-8 (artykuł dostępny na archiv.ub.uni-heidelberg.de).
• F. Piekosiński, O sali gotyckiej w kamienicy hetmańskiej w Krakowie, "Rocznik Krakowski", t. 9: 1907, s. 225-226.
• J. Gadomski, Funkcje kościołów fundacji Kazimierza Wielkiego w świetle heraldycznej rzeźby architektonicznej, w: Funkcja dzieła sztuki. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Szczecin, listopad 1970, Warszawa 1972, s. 103-117.
• J. Gadomski, Sale gotyckie w domu przy Rynku Głównym 17 w Krakowie i ich dekoracja rzeźbiarska, w: Sztuka i ideologia XIV wieku, Warszawa 1975, s. 101-115.
• T. Dobrowolski, Sztuka Krakowa, Kraków 1978, s. 132-134.
• J. Wyrozumski, Dzieje Krakowa, t. 1: Kraków do schyłku wieków średnich, Kraków 1992, s. 285, 313.
• Encyklopedia Krakowa, Warszawa – Kraków 2000, s. 362.
• W. Komorowski, Rozwój urbanistyczno-architektoniczny Krakowa intra muros w średniowieczu (od połowy XIV wieku) w: Kraków. Nowe studia nad rozwojem miasta, red. J. Wyrozumski, Kraków 2007 ("Biblioteka Krakowska", t. 150), s. 169.