Zamek w Kazimierzu Dolnym

Zamek w Kazimierzu Dolnym

nr rej. A/213 z 3.03.1960, z 14.02.1967 i z 30.12.1997
Zamek od strony Wisły
Państwo	Polska
Województwo	lubelskie
Miejscowość	Kazimierz Dolny
Styl architektoniczny	gotyk, renesans
Ukończenie budowy	XIII/XIV wiek
Ważniejsze przebudowy	XV, XVI wiek
Zniszczono	1657, 1712
Plan budynku
Położenie na mapie Kazimierza Dolnego Zamek w Kazimierzu Dolnym
Położenie na mapie Polski Zamek w Kazimierzu Dolnym
Położenie na mapie województwa lubelskiego Zamek w Kazimierzu Dolnym
Położenie na mapie powiatu puławskiego Zamek w Kazimierzu Dolnym
Położenie na mapie gminy Kazimierz Dolny Zamek w Kazimierzu Dolnym
51°19′25″N 21°56′56″E

{{Budynek infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | alt zdjęcia =

Zamek w Kazimierzu Dolnym – zespół fortyfikacji obronnych z XIII i XIV wieku mieszczący się w Kazimierzu Dolnym (województwo lubelskie).

Zamek górny ("Baszta")

Wieża, nazywana potocznie "Basztą" bądź Wieżą Łokietka, to wybudowany na przełomie XIII i XIV wieku obronny stołp. Został wzniesiony na wysokości przeprawy przez Wisłę, tzw. Przewozu Woyszyńskiego. Mieści się na szczycie wzniesienia, około 180 metrów od zamku dolnego i 19 metrów nad jego poziomem. Jego wysokość, w zależności od miejsca, sięga nawet 20 metrów, a obwód u podstawy wynosi 32,5 metra. Grubość murów wynosi 4,2 metra u podstawy i wraz z wysokością zmniejsza się do 3 metrów na szczycie.

Jedyne wejście do baszty znajduje się na wysokości sześciu metrów nad poziomem gruntu. W najniższej kondygnacji mieści się loch.

Nie ma zgodności co do określenia przeznaczenia budynku. W zależności od źródła przypisywane są mu funkcje więzienia, latarni rzecznej, siedziby straży celnej, a nawet skarbca.

Najprawdopodobniej rola budowli polegała na strzeżeniu przeprawy „woyszyńskiej” ,na Wiśle oraz na poborze ceł. Po wybudowaniu pobliskiego zamku, wieża miałaby utracić swoją obronną rolę a po usunięciu stożkowego dachu, wykorzystywana była jako śródlądowa latarnia „morska” – ułatwiając dzięki palonemu na jej szczycie ognisku – nocną nawigację po Wiśle.

Zamek dolny

I faza gotycka

Według zapisków Jana Długosza zamek został wybudowany na polecenie Kazimierza Wielkiego w latach 40. XIV wieku. Był on, podobnie jak znajdujący się powyżej okrągły stołp, zbudowany z ogólnodostępnego w okolicy wapienia. Początkowo miał on kształt zbliżony do owalu, który był otoczony grubymi na dwa metry murami obwodowymi z blankami. Na wewnętrznym dziedzińcu prawdopodobnie znajdowały się drewniane zabudowania.

Kazimierskie założenia obronne, jak warownie z XIV wieku, pełniły przede wszystkim funkcję administracyjną w państwie Piastów. Stanowiły one raczej założenia powielające największe skupiska demograficzne, miasta, centra administracyjne czy handlowe (Kazimierz był ważnym miastem portowym). Miały głównie zapewniać sprawne funkcjonowanie państwa, a nie nieco iluzoryczną obronę granic, jak przyjmuje się w starszej literaturze. W roku 1359 wymieniony został pierwszy burgrabia zamku w Kazimierzu, a następnie jego dzierżawca, Wilczek z Biórkowa herbu Topór, podstoli i kasztelan sandomierski.

II faza gotycka

Do końca XV wieku wójtostwo kazimierskie i wąwolnickie z dzierżawą obu zamków królewskich dożywotnio dzierżawiły kolejne pokolenia możnego rodu Ostrowskich herbu Rawicz z Ostrowa, właścicieli Bochotnicy. Wtedy też, w 1 połowie XV wieku, zbudowano gotycki Dom Wielki od strony miasta (południowej), a do Domu Wielkiego w pobliżu naroża wschodniego dostawiono od południa wieżę. Ówczesny wygląd zamku opisuje inwentarz z 1509 roku.

Faza renesansowa

W 1509 roku Zygmunt I Stary sprzedał Mikołajowi Firlejowi z Dąbrowicy prawa do dzierżawy zamku. Po 1519 roku Mikołaj Firlej po otrzymaniu w dożywocie starostwa kazimierskiego z prawem dziedziczenia zainicjował rozbudowę zamku. Mikołaj Firlej, jako starosta kazimierski i dzierżawca zamku ufundował od strony Wisły czterokondygnacyjną wieżę mieszkalno-obronną z przyporami. Już po śmierci Mikołaja, jego następcy zbudowali na wieży attykę oraz nadbudowano południowe skrzydło mieszkalne od strony miasta o jedną kondygnację. Zastąpiono też północno-wschodni kamienny mur obronny regularnym o prostokątnym narysie. Nieco  później na północno-wschodnim narożniku zbudowano wieżyczkę od strony drogi na zamek; zachowała się jej dolna część kamienna i ceglana w wątku gotyckim ze strzelnicą. Około 1577 prace na zamku prowadził Santi Gucci poprzez dostawienia do dawnego domu w narożu północno-zachodnim trzykondygnacyjnego renesansowego członu, którego mur północny oparto na gotyckiej przyporze. Wkrótce do północnego muru wieży Firlejowskiej, obok działobitni, dobudowano parterowy budynek gospodarczy przylegający na zewnątrz do kazimierzowskiego muru.

W roku 1655 podczas Potopu zamek został zajęty przez wojska szwedzkie, a Karol X Gustaw przebywał na zamku, który ostatecznie wraz z miastem zniszczono w 1657 roku przez siedmiogrodzkie oddziały księcia Jerzego Rakoczego. Podczas odbudowy uzupełniono zabudowę od strony zachodniej oraz wystawiono schody zewnętrzne na naroże dziedzińca.

W 1663 roku w Kazimierzu Dolnym wybuchł pożar pochłaniający większość miasta, w tym i zamek dolny. Około 1700 roku Szwedzi powtórnie zrujnowali zamek, ale nie na tyle by w 1707 roku nie mógł się w nim zatrzymać na dwa miesiące król Karol XII. Kolejny raz zamek ograbiono i zniszczono w 1712 roku.

W 1809 roku władze austriackie ze względów bezpieczeństwa wysadziły grożącą zawaleniem się część murów wieży wraz z attyką.

18 marca 1831, w czasie bitwy pod Kazimierzem Dolnym powstania listopadowego, zamku bronił Batalion Celnych Strzelców Sandomierskich pod dowództwem Stanisława Krzesimowskiego. Za udział w powstaniu Adama Czartoryskiego, zamek należący wtedy do rodziny Czartoryskich, został skonfiskowany i przeszedł na własność skarbu Królestwa Polskiego.

W latach 1958-1960 na terenie ruin przeprowadzono badania archeologiczne. Zamek zabezpieczono w formie trwałej ruiny i udostępniono dla ruchu turystycznego.

• 
• 
• 
• 
  Dom Wielki z dziedzińca
• 
  Rysunek z 1782 roku wg Muentza
• 
• 
  Widok w 1811 roku – akwarela J.F. Piwarskiego
• 
  Zamek na rysunku Napoleona Ordy

Bibliografia

• Kazimierz nad Wisłą. Studium architektoniczno krajobrazowe. W: Janusz Bogdanowski, A. Bohm, J. Budziłł: Teka Komisji Urbanistyki i Architektury. T. XIV. 1980.brak strony w książce
• Leszek Kajzer, Jan Salm, Stanisław Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce. Arkady, 2001. ISBN 83-213-4158-6.brak strony w książce
• Irena Kutyłowska. Przeszłość Kazimierza Dolnego w świetle źródeł archeologicznych. „Region lubelski R. 2/4”, s. 275-280, 1987. Lublin. 
• Maria Supryn: Wyniki badań archeologicznych na zamku w Kazimierzu Dolnym. W: Archeologiczne odkrycia na obszarze Kazimierskiego Parku Krajobrazowego. E. Banasiewicz-Szykuła (red.). Lublin: wydawnictwo Lubelskiego Konserwatora Zabytków, 2000, s. 69-104.
• Maria Supryn. Miasta i zamki – Kazimierz Dolny, Janowiec. „Biuletyn informacyjny PKZ”. 31, s. 69-77, 1975. Warszawa. 
• Jadwiga Teodorowicz-Czerepińska: Kazimierz Dolny, Monografia historyczno-urbanistyczna. Kazimierz: Towarzystwo Przyjaciół Kazimierza, 1981.brak strony w książce