Sprawca (urząd)
Sprawca – w państwie państwie polsko-litewskim administrator czasowo wakującego starostwa lub województwa[1]. Był to urząd przede wszystkim o charakterze finansowym, ponieważ sprawca odpowiadał za zarząd królewszczyzn do czasu powołania nowego starosty lub wojewody[2]. Stanowisko to było w pewnym sensie analogiczne do kościelnego administratora apostolskiego, diecezjalnego czy parafialnego[1]. Szczególny charakter miała funkcja sprawcy województwa kijowskiego, które to stanowisko bywało obsadzane nie tylko w okresie wakatu na urzędzie, ale i podczas czasowej nieobecności wojewody, nawet po powstaniu urzędu kasztelana kijowskiego[3] (od 1566).
Wybrani sprawcy[edytuj | edytuj kod]
Kryterium umieszczenia na tej liście danej postaci było przede wszystkim posiadanie przez nią biogramu w polskiej Wikipedii bądź spełnianie kryteriów encyklopedyczności.
- Sprawcy województw
- Andrzej Drożdcza – sprawca województwa kijowskiego (1505)[4]
- Andrzej Michałowicz Sanguszko – sprawca województwa kijowskiego (1541[5] lub 1540-1542[6])
- Włodzimierz Holszański (Włodzimierz Jurewicz Holszański-Dubrowicki, syn Jerzego Iwanowicza) – sprawca województwa kijowskiego (1543)[7][5]
- Mikołaj Andrejewicz Zbaraski – sprawca województwa kijowskiego (1559, 1563)[8]
- Iwan Czartoryski – sprawca województwa kijowskiego (1564–1565)[9]
- Paweł Sapieha – sprawca województwa kijowskiego (1566)[10]
- Michał Myszka Warkowski – sprawca województwa kijowskiego (1570-1571)[11]
- Władysław Zbaraski – sprawca województwa kijowskiego (1572 – maj 1575, formalnie 1576 – faktyczna likwidacja urzędu sprawcy województwa kijowskiego)[12]
- Aleksander Iwanowicz Połubiński – sprawca województwa nowogródzkiego (1551)[13]
- Szymon (Szymko) Mackowicz h. Kościesza (zm. 1542) – sprawca województwa wileńskiego (1549-1550)[14]
- Iwan Ostafiewicz Hornostaj – sprawca województwa trockiego (1540-1541 – występuje jako administrator[15]), województwa wileńskiego (1549-1550)[16][17]
- Ostafi Bohdanowicz Wołłowicz – sprawca województwa wileńskiego (wrzesień 1565)[17]
- Mikołaj Radziwiłł Rudy – sprawca województwa trockiego[1](mianowany w Kwietniu 1549 administratorem województwa[18])
- Stanisław Mikołajewicz Pac – sprawca województwa witebskiego (do 16 marca 1566)[19]
- Sprawca starostwa żmudzkiego
- Hrehory Aleksandrowicz Chodkiewicz – sprawca w 1563[20][21][22]
- Sprawca hetmaństwa dworskiego
- Roman Fiodorowicz Sanguszko (1567–1569)[6]
- Sprawca marszałkostwa ziemi wołyńskiej
- Sprawcy starostw
- Fedor Hołownia Ostrożecki (1559) – sprawca starostwa bracławskiego i winnickiego z ramienia starosty, kniazia Bohusza Koreckiego[24]
- Stanisław Pawłowicz Naruszewicz – sprawca starostwa grodzkiego wileńskiego w 1563
- Bohdan Matwiejewicz Dolmat (Dołmat) h. Rozmiar – sprawca starostwa rohaczewskiego w 1552[25][26]
- Sebastian Dybowski – sprawca starostwa grodzieńskiego (1557-1562)[27][28]
- Inni sprawcy
- sprawcy dworów grodzieńskich, m.in. Wojciech Trebski (Trabski, Trzebski), Hrehory Bohdanowicz Wołłowicz, Stanisław Pawłowicz Naruszewicz, [29]
- Piotr Chwalczewski – sprawca zamków i dworów hospodarskich w Wielkim Księstwie Litewskim (1553-1555)[30][29]
- Zygmunt Wolski – sprawca zamków wołyńskich w 1571[31]
- Iwan Fedorowicz – sprawca monasteru dermańskiego[32]
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c Julian Bartoszewicz. Tablice historyczne. „Biblioteka Warszawska”. IV, s. 179, 1865. Warszawa: Gebethner i Wolff.
- ↑ Pytasz-Kołodziejczyk 20016 ↓, s. 144-145.
- ↑ Kempa 2023 ↓, s. 152, 322, 736.
- ↑ Boniecki 1902 ↓, s. 33.
- ↑ a b Wolff 1885 ↓, s. 20.
- ↑ a b Jakub Rogulski. Pozycja i znaczenie książąt Sanguszkowiczów w latach 1500–1569 w świetle tytulatury urzędowej. „Zeszyty Naukowe Towarzystwa Doktorantów Uniwersytetu Jagiellońskiego”. 5, s. 76, 2/2012. Kraków: Towarzystwa Doktorantów UJ. ISSN 2299-1638.
- ↑ Boniecki 1883 ↓, s. 83.
- ↑ Kempa 2023 ↓, s. 151, 225, 270, 279, 285, 743.
- ↑ Kempa 2023 ↓, s. 151-152.
- ↑ Kempa 2023 ↓, s. 146-147.
- ↑ Kempa 2023 ↓, s. 152, 735-736, 739.
- ↑ Kempa 2023 ↓, s. 152-153, 743.
- ↑ Wolff 1885 ↓, s. 37.
- ↑ Boniecki 1883 ↓, s. 347.
- ↑ Wolff 1885 ↓, s. 58.
- ↑ Boniecki 1883 ↓, s. 86.
- ↑ a b Wolff 1885 ↓, s. 73.
- ↑ Wolff 1885 ↓, s. 59.
- ↑ Wolff 1885 ↓, s. 87.
- ↑ Boniecki 1883 ↓, s. 23.
- ↑ Wolff 1885 ↓, s. 92.
- ↑ Mikołaj Malinowski, Michal Grabowski, Aleksander Narcyz Przezdziecki: Zrzódła do dziejów polskich. wydawane przez Michała Grabowskiego i Alexandra Przezdzieckiego. Wilno: Józef Zawadzki, 1844, s. 315. [dostęp 2024-03-09].
- ↑ Zbigniew Lubaszewski, Serhij Naumuk: Szlakiem rodu książęcego Sanguszków / Шляхами князівського роду Сангушків / Prince Sanguszko's Family By-Ways. Stowarzyszenie Samorządów Euroregionu Bug, Ogranizacja Społeczna „Centrum Inicjatyw Regionalnych Wołynia”, 2014–2020, s. 10. [dostęp 2024-03-09]. (pol. • ukr. • ang.).
- ↑ Wolff 1895 ↓, s. 132.
- ↑ Boniecki 1883 ↓, s. 45.
- ↑ Akty izdawajemyje Wilenskoju Archieograficzeskoju Kommissieju dla razbora driewnich aktow w Wilnie. T. IX: Akty wilenskago ziemskago suda. Wilno: Wileńska Komisja Archeograficzna, Аbel Syrkin, 1878, s. 555. [dostęp 2024-03-09].
- ↑ Boniecki 1883 ↓, s. 52.
- ↑ Boniecki 1902 ↓, s. 127.
- ↑ a b Pytasz-Kołodziejczyk 20016 ↓, s. 144.
- ↑ Boniecki 1900 ↓, s. 126.
- ↑ Kempa 2023 ↓, s. 223.
- ↑ Kempa 2023 ↓, s. 348.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Adam Boniecki: Herbarz polski. T. III. Cz. I: Wiadomości historyczno-genealogiczne o rodach szlacheckich. Warszawa: Gebethner i Wolff, 1900.
- Adam Boniecki: Herbarz polski. T. V. Cz. I: Wiadomości historyczno-genealogiczne o rodach szlacheckich. Warszawa: Gebethner i Wolff, 1902.
- Adam Boniecki: Poczet rodów w Wielkim Księstwie Litewskim w XV i XVI w.. Warszawa: 1883.
- Tomasz Kempa: Konstanty Wasyl Ostrogski (1526–1608) – przywódca społeczności prawosławnej w Rzeczypospolitej. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2023, s. 20, 147, 151-153, 162, 225, 270, 279, 285, 322, 348, 707, 735-736, 739, 743. ISBN 978-83-231-5302-3.
- Anna Pytasz-Kołodziejczyk: Zasoby wodne w dobrach wielkoksiążęcych zachodniej Grodzieńszczyzny w XVI w. Administracja i eksploatacja. Olsztyn: Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych UWM, 2017, s. 292 ss. ISBN 978-83-938820-8-3. [dostęp 2024-03-10].
- Józef Wolff: Kniaziowie litewsko-ruscy od końca czternastego wieku. Warszawa: Józef Filipowicz, 1895, s. 133.
- Józef Wolff: Senatorowie i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego, 1386-1795. Kraków: Drukarnia Wł. L. Anczyca i Spółki, 1885, s. 20, 37, 43, 58, 59, 73, 87, 92.