Status constructus
Status constructus (dosłownie: „stan sprzężony”) – konstrukcja składniowa charakterystyczna dla języków afroazjatyckich, będąca rodzajem przydawki dopełniaczowej. Służy do wyrażenia relacji posiadania pomiędzy pierwszym a drugim członem. W przeciwieństwie do większości języków indoeuropejskich, posesywność kodowana jest na possesum (drugi człon status constructus), a nie na possesorze (pierwszy człon status constructus). Pierwszym członem status constructus (tzw. nomen regens, rzeczownik rządzący) jest rzeczownik, najczęściej w nominativusie (mianowniku), natomiast drugim członem (tzw. nomen rectum, rzeczownik zarządzany) jest rzeczownik w accusativusie (bierniku), np. ministerstwo sprawiedliwości — وِزَارَةُ آلْعَدْلِ (wizāratu-l-‘adli), gdzie وِزَارَةٌ (wizāratun) oznacza ministerstwo, a عَدْلٌ (‘adlun) — sprawiedliwość[1]. Mianownik w języku arabskim wyrażany jest za pomocą dammy (końcówka -un/-u), a biernik - za pomocą kasry (końcówka -in/-i).
Ta konstrukcja gramatyczna obecna jest w wielu językach semickich, przede wszystkim w języku arabskim, hebrajskim, syriackim oraz językach berberskich, a także w wymarłym języku egipskim.
W zależności od języka, nomen regens (pierwszy człon) może być oznaczany za pomocą właściwości fonologicznych (np. poprzez afiksy, akcent lub obecność samogłoski) i/lub morfologicznych (możliwość lub brak możliwości przyjęcia rodzajnika określonego)[2].
Status constructus w języku arabskim[edytuj | edytuj kod]
W języku arabskim status constructus nazywany jest iḍāfą (إِضَافَة). Od polskiej przydawki dopełniaczowej odróżnia go kategoria stanu. Pierwszy z jego członów stanowi rzeczownik (jego przypadek jest zależny od funkcji w zdaniu) w stanie określonym — określa go istnienie drugiego członu, dlatego nie jest on poprzedzony przedimkiem określającym al- (ال). Drugi z członów jest rzeczownikiem w formie drugiego przypadka (odpowiednik biernika), który może być w stanie określonym lub nieokreślonym[3], np.:
- بَيْتُ رَجُلٍ (baytu raǧulin) — dom mężczyzny (jakiegoś nieokreślonego mężczyzny);
- بَيْتُ ٱلرَّجُلِ (baytu-r-raǧuli) — dom mężczyzny (tego konkretnego mężczyzny).
Za pomocą iḍāfy wyraża się przede wszystkim relację posiadania/przynależności, w której drugi człon jest podrzędny wobec pierwszego członu. Niekiedy wskazuje też np. na materiał, z jakiego coś jest wykonane (np. خَاتَمُ خَشَبٍ ẖātamu ẖašabin — pierścionek drewniany) bądź na zawartość (np. فِنْجَانُ قَهْوَةٍ finǧānu qahwatin — filiżanka kawy).
Iḍāfa może składać się z dwóch lub więcej elementów, np. صَبَاحُ يَوْمِ آلثُّلاَثَاءِ (ṣabāḥu yawmi-ṯ -ṯulāṯā'i) — wtorek rano (dosłownie: ranek dnia drugiego).
Status constructus traktuje się jako frazę rzeczownikową (frazę nominalną). Wszystkie dodatkowe określenia tej frazy, np. przymiotniki, dodaje się na końcu, np.بَيْتُ مُحَمَّدٍ كَبِيرُ (baytu Muḥammadi-l-kabīru) — duży dom Mahometa. Określenia iḍāfy muszą przybrać formę gramatyczną członu, do którego się odnoszą (np. przymiotniki dotyczące pierwszego członu iḍāfy będą miały zawsze stan określony oraz ten sam przypadek, rodzaj i liczbę), np. بَيْتُ آلْطَّالِبِ آلْجَمِيلِ أَلْكَبِيرُ (baytu-ṭ-ṭālibi-l-ǧamīli al-kabīru) — duży dom ładnego studenta[4].
Status constructus w języku hebrajskim[edytuj | edytuj kod]
We współczesnym języku hebrajskim status constructus nosi nazwę smichut (סמיכות). Służy do tworzenia złożeń z dwóch rzeczowników, a jego znaczenie jest pochodną obu członów, np. בית ספר (bejt sefer) — szkoła (dosłownie: dom książki); בית כנסת (bejt kneset) — synagoga (dosłownie: dom spotkań).
Tworzenie smichutów zależy od rodzaju i liczby rzeczownika. Za każdym razem wszelkie zmiany dokonywane są na jego pierwszym członie, a drugi pozostaje bez zmian[5].
| forma gramatyczna | rzeczowniki | transkrypcja i znaczenie | smichut | transkrypcja i znaczenie |
|---|---|---|---|---|
| rodzaj męski, liczba pojedyczna | בית + ספר | dom (bajt) + książka (sefer) | בית ספר | szkoła (bejt sefer) |
| rodzaj męski, liczba mnoga | בתים + ספר | domy (batim) + książka (sefer) | בתי ספר | szkoły (batej sefer) |
| rodzaj żeński, liczba pojedyncza | עוגה + גבינה | ciasto (uga) + ser (gwina) | עוגת גבינה | sernik (ugat gwina) |
| rodzaj żeński, liczba mnoga | עוגות + גבינה | ciasta (ugot) + ser (gwina) | עוגות גבינה | serniki (ugot gwina) |
Jeżeli chcemy użyć smichutu w stanie określonym, to należy dodać przedimek ha- (ה-) do drugiego członu smichutu[6], np.:
- שיר אהבה (szir ahawa) — (jakaś) piosenka miłosna;
- שיר האהבה (szir ha-ahawa) — (ta konkretna) piosenka miłosna.
Niekiedy tworzenie smichutu wiąże się ze zmianą fonetyczną w jego pierwszym członie, np.:
- ספר שירים (sefer szirim) — śpiewnik;
- ספרי שירים (sifrej szirim) — śpiewniki.
Status constructus w językach berberskich[edytuj | edytuj kod]
W językach berberskich status constructus, oprócz wyrażania relacji posiadania, stosowany jest także dla rzeczowników występujących po liczebnikach oraz do modyfikowania porządku występowania wyrazów w zdaniu (zwykle jest to VSO, a przy użyciu status constructus — SVO)[7]. W niektórych przypadkach zastosowanie tej konstrukcji gramatycznej wpływa na zmianę znaczenia frazy, np. służy do wyrażenia podmiotu czasownika nieprzechodniego, np.
- taddart en weryaz (dom mężczyzny) zamiast *taddart en aryaz;
- udem en temɣart (twarz kobiety) zamiast *afus deg afus;
- Ssiwlent temɣarin (kobiety powiedziały) zamiast *Ssiwlent timɣarin.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Janusz Danecki, Gramatyka języka arabskiego, t. II, Dialog, 2001, s. 48, ISBN 83-88238-96-5.
- ↑ David Cohen, Études de linguistique sémitique et arabe, Paryż: Mouton, 1970, s. 12-16, ISBN 978-90-279-0732-5.
- ↑ Janusz Danecki, Gramatyka języka arabskiego, t. II, Dialog, 2001, s. 48-50, ISBN 83-88238-96-5.
- ↑ Janusz Danecki, Gramatyka języka arabskiego, t. II, Dialog, 2001, s. 50-52, ISBN 83-88238-96-5.
- ↑ •• Gram hebrajskiej gramatyki (www.iwrit.pl) •• [online], www.iwrit.pl [dostęp 2020-09-26].
- ↑ Angelika Adamczyk, Kategoria określoności w nauczaniu współczesnego języka hebrajskiego, Elipsa, 2016, s. 26-30, ISBN 978-83-8017-076-6.
- ↑ Fatima Sadiqi, Grammaire du berbère, Paryż: Éditions l’Harmattan, 1997, s. 76-90, ISBN 2-7384-5919-6.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- A. Adamczyk, Kategoria określoności w nauczaniu współczesnego języka hebrajskiego, Elipsa 2016.
- D. Cohen, Études de linguistique sémitique et arabe, Mouton 1970.
- J. Danecki, Gramatyka języka arabskiego, tom II, Dialog 2001.
- D. Dekiert, Gram hebrajskiej gramatyki.
- S. Moscati, Wykłady z językoznawstwa semickiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego 1968.
- F. Sadiqi, Grammaire du berbère, Éditions l'Harmattan 1997.