Żelazna Prywatna
53°13′43″N 21°08′48″E/53,228611 21,146667
| wieś | |
 Fragment miejscowości | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2011) | |
| Strefa numeracyjna |
29 |
| Kod pocztowy |
06-323[4] |
| Tablice rejestracyjne |
WPZ |
| SIMC |
0510959[5] |
Położenie na mapie gminy Jednorożec  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa mazowieckiego  | |
Położenie na mapie powiatu przasnyskiego  | |
| 53°13′43″N 21°08′48″E/53,228611 21,146667[1]
| |
Żelazna Prywatna (kurp. Źelåznå[6]) – wieś w Polsce położona w województwie mazowieckim, w powiecie przasnyskim, w gminie Jednorożec[5][7]. Leży w Puszczy Zielonej.
Wiadomości ogólne[edytuj | edytuj kod]
Nazwa[edytuj | edytuj kod]
Legenda o powstaniu wsi Żelazna tłumaczy jej nazwę jako pochodną obfitych złóż rudy darniowej[8]. Określenie Prywatna odnosi się do tego, że wieś powstała na gruntach Krasińskich[9].
Zmiany administracyjne[edytuj | edytuj kod]
Do 1795 Żelazna była wsią w starostwie przasnyskim, ziemi ciechanowskiej i województwie mazowieckim. Z III rozbiorem trafiła do Prus Nowowschodnich (departament płocki, powiat przasnyski). Odtąd stanowiła dobra rządowe[9]. Po powstaniu Księstwa Warszawskiego Żelazna była częścią departamentu płockiego i powiatu przasnyskiego. W Królestwie Polskim włączono ją do województwa płockiego, obwodu przasnyskiego i powiatu przasnyskiego. W 1837 województwa przemianowano na gubernie, w 1842 obwody na powiaty, a powiaty na okręgi sądowe. Od 1867 Żelazna Prywatna znalazła się w gminie Jednorożec, powiecie przasnyskim i guberni płockiej. Od 1919 wieś należała do powiatu przasnyskiego w województwie warszawskim. W 1933 w obrębie gmin wprowadzono podział na gromady. Żelazna Prywatna należała do gromady Żelazna Rządowa. Z dniem 1 listopada 1939 do III Rzeszy wcielono północną część województwa warszawskiego, w tym powiat przasnyski i wieś Żelazną Prywatną jako część Rejencji Ciechanowskiej w prowincji Prusy Wschodnie. Gdy w 1944 przywrócono przedwojenną administrację, Żelazna Prywatna należała do powiatu przasnyskiego i województwa warszawskiego. W 1954 zlikwidowano gminy i zastąpiono je gromadami. W 1973 przywrócono istnienie gminy Jednorożec, do której włączono Żelazną Prywatną. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa ostrołęckiego. Od 1999 Żelazna Prywatna znajduje się w gminie Jednorożec w powiecie przasnyskim i województwie mazowieckim[10].
Historia[edytuj | edytuj kod]
Lustracja dóbr królewskich z 1789 podaje, że wieś Żelazna Królewska (późniejsza Żelazna Rządowa) sąsiadowała z Żelazną dziedziczną Wielmożnego oboźnego koronnego Kazimierza Krasińskiego[11]. Po 1795 wieś nazywano Prywatną[12].
Wsie Żelazna Prywatna i Żelazna Rządowa nierzadko łączono w całość[9]. Jako jedna osada – Żelazna – zostały zaznaczone na mapie kwatermistrzostwa, która dla omawianego terenu powstała przed powstaniem listopadowym[13][14]. W 1816 w pobliżu wsi Żelazna uruchomiono kopalnię bursztynu[15].
W 1827 w Żelaznej Prywatnej było 10 domów, mieszkało zaś 60 osób[16]. Po 1864 przeprowadzono uwłaszczenie. W Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich wydanym w 1895 czytamy, że obie wsie: Żelazna Rządowa i Żelazna Prywatna liczyły 62 domy, 402 mieszkańców i 1465 morgów powierzchni (w tym 668 morgów nieużytków)[17].
Bez określenia, której Żelaznej dotyczą dane, mamy informacje o Żydach w okolicy. Około 1900 w Żelaznej sklep założył Lejbuś Chaim Przyszwa[18]. Z 1937 pochodzi relacja, że Aron Gerber, który przeniósł się z Woli Błędowskiej, wygniata masło w Żelaznej[19].
Według spisu powszechnego z 1921 we wsi Żelazna Prywatna istniały 24 domy i 6 budynków niemieszkalnych. Mieszkały tu 122 osoby, w tym 53 mężczyzn i 69 kobiet[20]. W 1936 planowano włączenie rolników z Żelaznej do spółdzielni mleczarskiej „Zrozumienie” w Zawadach[19].
Na dzień 1 września 1939 we wsi mieszkało 290 osób. W dniu 1 stycznia 1945 liczebność mieszkańców określono na 315 osób[10].
Współcześnie[edytuj | edytuj kod]
W 2002 w Żelaznej Prywatnej istniało 46 gospodarstw domowych[21]. We wrześniu 2007 notowano tu 152 mieszkańców i 31 domów[22]. Na dzień 25 listopada 2011 we wsi zameldowanych było 150 osób: 78 kobiet i 71 mężczyzn[10]. Na dzień 31 grudnia 2014 wieś zamieszkiwało 39 osób w wieku przedprodukcyjnym, 86 w wieku produkcyjnym i 19 w wieku poprodukcyjnym, łącznie 144 osoby[23]. Sołtyską sołectwa Żelazna Prywatna jest Joanna Abramczyk[24].
Wierni wyznania rzymskokatolickiego należą do parafii św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Parciakach[9].
Na terenie wsi leży działka Fundacji Dom Spokojnej Starości „Cyrenejczyk”[25].
W granicach administracyjnych wsi znajduje się kilkanaście przykładów małej architektury sakralnej: krzyży przydrożnych i kapliczek[26][27].
Lasy okalające wieś należą do Nadleśnictwa Parciaki i są częścią Obszaru Natura 2000 Dolina Omulwi i Płodownicy[28].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 163544
- ↑ Wieś Żelazna Prywatna w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2020-01-15], liczba ludności w oparciu o dane GUS.
- ↑ GUS: Ludność - struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r..
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 1621 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ a b GUS. Wyszukiwarka TERYT
- ↑ Źelåznå, [w:] Słownik kurpiowsko-polski, Związek Kurpiów [dostęp 2022-07-16].
- ↑ Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ Maria Weronika Kmoch, MAŁA OJCZYZNA: opowieści i legendy z gm. Jednorożec i gm. Przasnysz [online] [dostęp 2022-08-06].
- ↑ a b c d Maria Weronika Kmoch, MAŁA OJCZYZNA: Żelazna Prywatna, Żelazna Rządowa i Żelazna Rządowa-Gutocha [online] [dostęp 2022-08-06].
- ↑ a b c Leszek Zugaj, Historia administracji w gminie Jednorożec, Jednorożec 2015.
- ↑ Adam Pszczółkowski, Lustracja starostwa przasnyskiego w 1789 roku, [w:] Wojciech Łukaszewski (red.), Źródła historyczne do dziejów Kurpiowszczyzny 1789–1956. Wybór materiałów źródłowych, Truskaw: Ochotnicza Straż Pożarna w Żelaznej Rządowej, 2020, s. 20, ISBN 978-83-955342-0-1, OCLC 1236076599 [dostęp 2022-07-27].
- ↑ Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 14, dir.icm.edu.pl, 1895, s. 763 [dostęp 2022-07-26].
- ↑ Topograficzna Karta Królestwa Polskiego [online], bg.uwb.edu.pl [dostęp 2022-07-28].
- ↑ Topograficzna Karta Królestwa Polskiego [online], bg.uwb.edu.pl [dostęp 2022-07-28].
- ↑ J. Haczewski, O bursztynie (Dokończenie), „Sylwan”, 14 (3–4), 1838, s. 398, ISSN 0039-7660 [dostęp 2022-08-05].
- ↑ Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego z wyrażeniem ich położenia i ludności alfabetycznie ułożona w Biórze Kommissyi Rządowey Spraw Wewnętrznych i Policyi, t. 2: M–Z, Warszawa 1827 [dostęp 2022-07-27].
- ↑ Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 14, dir.icm.edu.pl, 1895, s. 763 [dostęp 2022-07-26].
- ↑ Maria Weronika Kmoch, MAŁA OJCZYZNA: Żydzi w gminie Jednorożec (powiat przasnyski) [online] [dostęp 2022-08-09].
- ↑ a b Nr 96. 1937 listopad. Memoriał w sprawie stosunków w powiatach graniczących z Prusami Wschodnimi, [w:] Wojciech Łukaszewski (red.), Źródła do dziejów Kurpiowszczyzny 1789–1956, Truskaw–Żelazna Rządowa 2020, s. 278–330.
- ↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych, t. 1: M. st. Warszawa, województwo warszawskie, mbc.cyfrowemazowsze.pl, Warszawa 1925, s. 130 [dostęp 2022-07-26].
- ↑ Wieś Żelazna Prywatna (mazowieckie) » mapy, GUS, nieruchomości, regon, kod pocztowy, atrakcje, edukacja, kierunkowy, demografia, zabytki, tabele, statystyki, linie kolejowe, liczba ludności, drogi publiczne [online], Polska w liczbach [dostęp 2022-08-06] (pol.).
- ↑ Wojciech Łukaszewski, "Żelaźniaki" z jednym rodowodem [online], Tygodnik Ostrołęcki, 27 marca 2008 [dostęp 2022-08-09] (pol.).
- ↑ Stan ludności gminy Jednorożec na dzień 31.12.2014 r. [online], www.jednorozec.pl [dostęp 2022-07-17].
- ↑ Sołectwa i sołtysi [online], www.jednorozec.pl [dostęp 2022-07-27].
- ↑ Fundacja Dom Spokojnej Starości „Cyrenejczyk" | 06-323 Jednorożec - Historia [online], www.fundacja-cyrenejczyk.pl [dostęp 2022-08-06].
- ↑ Maria Weronika Kmoch, Kapliczki, figury i krzyże przydrożne w gminie Jednorożec, Jednorożec: Gminna Biblioteka Publiczna w Jednorożcu, 2015, ISBN 978-83-943674-0-4, OCLC 947212801 [dostęp 2022-07-26].
- ↑ Maria Weronika Kmoch, Mała architektura sakralna w gminie Jednorożec [online], Google My Maps [dostęp 2022-08-08].
- ↑ NATURA 2000 [online], parciaki.olsztyn.lasy.gov.pl [dostęp 2022-08-03] (niem.).
- Siedziba gminy: Jednorożec
| Wsie | |
|---|---|
| Kolonia | |
| Osady | |
| Osady leśne | |
| Integralne części wsi |
|
