Akcent wyrazowy
Akcent wyrazowy (od łac. accentus „zaśpiew”) – wyróżnienie za pomocą środków fonetycznych niektórych sylab[1] w obrębie wyrazu[2] lub syntagmy[1].
W międzynarodowym alfabecie fonetycznym akcent główny oznacza się symbolem [ˈ], a słabszy akcent poboczny symbolem [ˌ] (np. usłyszymy [ˌuswɨˈʂɨmɨ]). W MAF symbole te umieszczane są przed sylabami, do których się odnoszą (w niektórych innych notacjach występują po tych sylabach) – uzasadnione jest to tym, że wiedza o sposobie akcentowania danej zgłoski potrzebna jest przed jej wymówieniem (przeczytaniem).
Rodzaje
[edytuj | edytuj kod]Rodzaje akcentu ze względu na użyte środki fonetyczne:
- akcent dynamiczny (ekspiracyjny, ekspiratoryjny, ekspiratoryczny) – akcentowana sylaba wymawiana jest z większą siłą, intensywnością
- akcent toniczny (melodyczny, prozodyczny) – akcentowana sylaba wymawiana jest specjalnym (np. wyższym) tonem (na przykład w języku szwedzkim, serbsko-chorwackim czy słoweńskim[3])
- akcent iloczasowy (rytmiczny) – akcentowana sylaba jest wymawiana dłużej.
Kategorie te nie są rozłączne, sylaba akcentowana może być bowiem wyróżniana za pomocą więcej niż jednego środka fonetycznego.
Akcent wyrazowy może być[4]:
- stały pod względem fonetycznym – pada wówczas na jedną określoną sylabę we wszystkich wyrazach i formach wyrazu:
- oksytoniczny – na ostatnią sylabę (np. w języku francuskim i perskim);
- paroksytoniczny – na przedostatnią sylabę (np. w języku polskim, włoskim czy nahuatl);
- proparoksytoniczny – na sylabę trzecią od końca (rzadko, np. w języku macedońskim i języku gruzińskim);
- inicjalny – na pierwszą sylabę wyrazu (np. w czeskim, słowackim, węgierskim czy fińskim, także w gwarze podhalańskiej);
- może też padać na drugą sylabę wyrazu, a w języku winnebago – na trzecią[5];
- albo swobodny – w różnych wyrazach i ich formach pada na sylaby o różnej pozycji w obrębie wyrazu (np. w języku rosyjskim);
- stały pod względem morfologicznym – pada we wszystkich formach fleksyjnych danego wyrazu na jedną i tę samą sylabę tego samego morfemu;
- albo ruchomy – w różnych formach danego wyrazu może padać na różne sylaby.
Obok akcentu wyrazowego wyróżnia się również tzw. akcent logiczny (zdaniowy)[3] – wymawianie z naciskiem w zdaniu tych wyrazów, które są uważane przez mówiącego za bardziej istotne dla przekazywanej treści. Te ważniejsze części są wysuwane na początek wypowiedzenia lub na jego koniec.
Przykłady w językach
[edytuj | edytuj kod]- Język polski
Akcent wyrazowy w języku polskim jest[6]:
- stały pod względem fonetycznym;
- ruchomy pod względem morfologicznym: nowy, nowego;
- w zasadzie paroksytoniczny;
- proparoksytoniczny w:
- niektórych rzeczownikach zakończonych na -yka -ika[7]: muzyka, technika;
- liczebnikach zakończonych na -set: osiemset, dziewięćset;
- czasownikach 1. i 2. os. liczby mnogiej czasu przeszłego: zrobiliśmy, przeżyliśmy (w dialekcie warszawskim występuje odejście od tej zasady i stosowany jest akcent paroksytoniczny: zrobiliśmy, przeżyliśmy);
- czasownikach w liczbie pojedynczej i 3. osoby liczby mnogiej w trybie przypuszczającym: byliby, odkroiłbym;
- akcent na 4. sylabę od końca:
- w czasownikach 1. i 2. osoby liczby mnogiej czasu przeszłego w trybie przypuszczającym: zamieścilibyście, odprowadzilibyśmy;
- proparoksytoniczny lub paroksytoniczny w różnych wyrazach, zwykle pochodzenia obcego, niezakończonych na -yka ani -ika: prezydent lub prezydent, opera lub opera, biblioteka lub biblioteka, uniwersytet (w tym wyrazie akcent proparoksytoniczny występuje tylko w mianowniku liczby pojedynczej, a pozostałych przypadkach paroksytoniczny: uniwersytetu, -tetach, itd.), okolica lub okolica, w ogóle lub w ogóle.
Akcent poboczny pada z reguły na pierwszą sylabę w wyrazach dłuższych niż trzysylabowe.
- Inne języki
W niektórych językach akcent wyrazowy jest cechą fonologiczną relewantną, na przykład hiszp. te gusto (lubisz mnie) i te gustó (polubiłeś(aś) go/ją). W języku czeskim akcent jest inicjalny i pada na pierwszą sylabę zestroju akcentowego (dó Prahy).
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b Słownik terminologiczny informacji naukowej, Maria Dembowska, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, 1979, s. 23.
- ↑ Peter Roach: A Little Encyclopedia of Phonetics. [w:] University of Reading [on-line]. s. 73. [dostęp 2019-02-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-11-18)]. (ang.).
- ↑ a b Mistrík 1993 ↓, s. 354.
- ↑ Nagórko 2007 ↓, s. 58–60.
- ↑ WALS – Fixed Stress Locations
- ↑ Bąk 1977 ↓, s. 115–117.
- ↑ ika. [w:] Poradnia językowa [on-line]. PWN. [dostęp 2015-05-21].
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Piotr Bąk: Gramatyka języka polskiego - zarys popularny. Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, 1977. ISBN 83-214-0923-7.
- Alicja Nagórko: Zarys gramatyki polskiej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2007. ISBN 978-83-01-15390-8.
- Jozef Mistrík, Encyklopédia jazykovedy, wyd. 1, Bratislava: Obzor, 1993, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758 (słow.).