Eliasz Rajzman
 Tablica poświęcona Eliaszowi Rajzmanowi przy ul. Unisławy 1 w Szczecinie | |
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| Narodowość | |
| Język | |
| Dziedzina sztuki | |
Eliasz Rajzman (jid. אליהו רײַזמאַן Eljohu Rajzman; ur. 8 lipca 1909[1][2][3][4] lub 1904[5][6] w Kowlu, zm. 20 stycznia 1975 w Szczecinie) – polski poeta i pisarz narodowości żydowskiej tworzący w języku jidysz. Był jednym z ostatnich poetów tworzących w tym języku w powojennej Polsce[1][7].
Życiorys
[edytuj | edytuj kod]Urodził się w Kowlu, w biednej rodzinie żydowskiej (ojciec pracował jako garbarz[5]), był samoukiem, z zawodu – rękawicznikiem[1]. Po ukończeniu chederu pracował jako cholewkarz[8][9]. Zadebiutował w 1933 roku na łamach warszawskiej gazety żydowskiej „Fołks-Cajtung”, publikował także m.in. w „Wochnszrift far Literatur, Kunst un Kultur”[1][6]. Podczas II wojny światowej przebywał na Litwie. Po ataku III Rzeszy na Związek Radziecki w czerwcu 1941, wstąpił do Armii Czerwonej, gdzie służył do 1943 roku[1][6]. Brał udział w obronie Kaukazu, następnie przebywał w Kazachstanie, Kirgistanie i na Uralu[9].
Po demobilizacji, w 1947 jako repatriant wrócił do Polski[1]. Osiadł w Choszcznie, gdzie znalazł zatrudnienie jako pracownik fizyczny w rolniczym majątku państwowym[9]. W 1947 podjął pracę w Osadniczej Spółdzielni Produkcyjnej Kania pod Stargardem. W 1950 na stałe przeniósł się do Szczecina, gdzie mieszkał aż do śmierci[1][6]. Znalazł tam zatrudnienie jako krojczy w spółdzielni skórzanej „Galanteria”[9]. Przez wiele lat był animatorem kultury, aktorem i autorem dramatów wystawianych w amatorskim teatrze działającym przy oddziale szczecińskim Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce, współpracował z czasopismem „Jidisze Szriftn”[1][6]. W latach 1956–1957 publikował wiersze w tygodniku „Ziemia i Morze”[10].
Zmarł w Szczecinie i został pochowany na cmentarzu Centralnym (kwatera 58a)[11].
Twórczość
[edytuj | edytuj kod]Eliasz Rajzman pisał wiersze głównie w języku jidysz, ale również nie brakowało w jego dorobku poezji w języku polskim. Liczne jego utwory poetyckie przełożono na polski i opublikowano zarówno w tomach autorskich, jak i w antologiach zbiorowych[6]. Tłumaczami byli m.in.: Katarzyna Suchodolska, Arnold Słucki, Stanisław Wit Wiliński, Urszula Kozioł, Jadwiga Adler, Horacy Safrin, Marian Grześczak, Józef Bursewicz, Tadeusz Nowak, Jakub Zonszajn.
Oprócz poezji pisał także dramaty[1][3] i opowiadania[12]. Jego sztuka teatralna Nowe kłosy została wystawiona we Wrocławiu na festiwalu żydowskich zespołów dramatycznych[5][6].
W listopadzie 1974 roku w szpitalu napisał w języku polskim swój ostatni wiersz pt. Noc[13]. Wiele wierszy poety zamieszczała szczecińska gazeta „Spojrzenia” oraz dodatek kulturalny do „Fołks Sztyme”[potrzebny przypis].
Twórczość w języku jidysz
[edytuj | edytuj kod]Wszystkie poniższe zbiory wierszy Rajzmana ukazały się w Warszawie w wydawnictwie Idisz Buch[6][14].
- 1950: jid. פֿעלדער גרינען Felder grinen (Pola się zielenią)
- 1954: jid. כ׳האָב פֿאַרפֿלאַנצט אַ בוים Ch’hob farflanct a bojm (Zasadziłem drzewo)
- 1959: jid. אַליין מיט זיך Alejn mit zich (Sam ze sobą)
- 1963: jid. איך האָב זיך אויסגעטרוימט אַ זון Ich hob zich ojsgetrojmt a zun (Wymarzyłem sobie słońce)
- 1966: jid. לידער Lider (Wiersze)
- 1967: jid. די שפּראַך פֿון דײַנע אויגן Di szprach fun dajne ojgn (Mowa twoich oczu)
Ponadto Rajzman opublikował także[6]:
- 1974: jid. ווידערקלאַנגען Widerklangen (Odgłosy)
Przekłady na język polski
[edytuj | edytuj kod]- Jesienne drzewo, 1966
- Eliasz Rajzman: Spalony gołąb. Wybór wierszy. Wybór, przekład i przedmowa Arnold Słucki. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1967.
- Eliasz Rajzman: Modlitwa wilka. Wiersze wybrane. Wybór Katarzyna Suchodolska, tłum. Jadwiga Adler, Józef Bursewicz, Marian Grześczak, Tadeusz Nowak, Katarzyna Suchodolska i Stanisław Wit Wiliński. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1979. ISBN 83-210-0031-2.[15]
- Eliasz Rajzman: Było kiedyś miasteczko. Tłum. Katarzyna Suchodolska, przy współudziale autora i Leona Lembergiera. Szczecin: Książnica Pomorska, 2000. ISBN 83-87879-09-6.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d e f g h i Cała 2000 ↓.
- ↑ Rajzman 1967 ↓, s. 6.
- ↑ a b Rajzman 1979 ↓, s. obwoluta.
- ↑ Rajzman 2000 ↓, s. 71.
- ↑ a b c Fuks 2001 ↓.
- ↑ a b c d e f g h i Fuks 2003 ↓.
- ↑ Był ostatnim poetą w Polsce piszącym w jidysz. We wtorek będą go wspominać w Książnicy Pomorskiej, [w:] Wyborcza.pl, szczecin.wyborcza.pl, 19 stycznia 2015 [dostęp 2023-02-03].
- ↑ Rajzman Eliasz [online], Wirtualny Sztetl [dostęp 2023-02-03].
- ↑ a b c d Piotr Krupiński, Tęcza, która stanęła w płomieniach. O pośmiertnym tomie Eliasza Rajzmana, „Archiwum Emigracji”, 2014, s. 206–217, DOI: 10.12775/AE.2014.015, ISSN 2391-7911 [dostęp 2023-02-03] (pol.).
- ↑ Mech płonący [online], REUNION 69, 20 czerwca 2015 [dostęp 2023-02-03] (pol.).
- ↑ Wyszukiwarka miejsca pochówku w Szczecinie ↓.
- ↑ Rajzman 2000 ↓.
- ↑ Rajzman 1979 ↓, s. 5–6.
- ↑ Nalewajko-Kulikov 2008 ↓, s. 143–161.
- ↑ Zbiór zawiera także trzy wiersze napisane przez Rajzmana po polsku (s. 5–8).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Alina Cała: Rajzman Eliasz. W: Alina Cała, Hanna Węgrzynek, Gabriela Zalewska: Historia i kultura Żydów polskich. Słownik. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 2000, s. 279. ISBN 83-02-07813-1.
- Marian Fuks: Rajzman Eliasz. W: Żydzi w Polsce – dzieje i kultura. Leksykon. Red. Jerzy Tomaszewski i Andrzej Żbikowski. Warszawa: Wydawnictwo Cyklady, 2001, s. 391–392. ISBN 83-86859-58-X.
- Marian Fuks: Rajzman Eliasz (Elijahu). W: Polski słownik judaistyczny. Dzieje – kultura – religia – ludzie. Oprac. Zofia Borzymińska i Rafał Żebrowski. T. 2: L–Ż. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2003, s. 399, seria: Słowniki. ISBN 83-7255-175-8. [dostęp 2017-12-02].
- Joanna Nalewajko-Kulikov: Kilka uwag o wydawnictwie Idisz Buch. W: Nusech Pojln. Studia z dziejów kultury jidysz w powojennej Polsce. Red. Magdalena Ruta. Kraków – Budapeszt: Wydawnictwo Austeria, 2008, s. 129–164. ISBN 978-83-89129-76-5.
- Wyszukiwarka miejsca pochówku w Szczecinie. Zakład Usług Komunalnych, Wydział Informatyki Urzędu Miasta Szczecin. [dostęp 2017-12-02]. (pol.).