Jan Tuczyński

Jan Tuczyński

Data i miejsce urodzenia	22 grudnia 1918 Ujście Solne
Data i miejsce śmierci	19 marca 2003 Gdynia
Zawód, zajęcie	polonista, orientalista, marynista, wykładowca akademicki
Tytuł naukowy	profesor nauk humanistycznych
Alma Mater	Uniwersytet Jagielloński
Uczelnia	Uniwersytet Gdański
Odznaczenia

Jan Tuczyński (ur. 22 grudnia 1918 w Ujściu Solnym koło Bochni, zm. 19 marca 2003 w Gdyni) – profesor zwyczajny, absolwent orientalistyki i filologii polskiej na Uniwersytecie Jagiellońskim, długoletni profesor Uniwersytetu Gdańskiego. Był uznawany za jednego z najwybitniejszych znawców literatury młodopolskiej (zwłaszcza twórczości Jana Kasprowicza i Stanisława Przybyszewskiego). Zajmował się również tak zwaną mitologią młodopolską, związkami filozofii i literatury, recepcją Orientu w literaturze polskiej oraz literaturą marynistyczną. Był założycielem kilku stowarzyszeń m.in. Towarzystwa Schopenhauerowskiego, Herderowskiego, Orientalistycznego i Przyjaciół Twórczości Kasprowicza.

Osiągnął mistrzostwo w prostocie. Posługiwał się prozą klarowną i jasną, przypominająca pod względem stylu dzieła wybitnych polskich filologów, jak np. Ignacego Chrzanowskiego, Stanisława Pigonia czy Juliana Krzyżanowskiego.

Pochodzenie i młodość

Urodził się w Ujściu Solnym jako najmłodsze z siedmiorga dzieci Antoniego i Wandy. Dorastając w skromnych warunkach domowych, otrzymał wychowanie religijne i patriotyczne. Przez wiele lat losy jego związane były z Niepołomicami, gdzie zamieszkała rodzina zrujnowana przez pierwszą wojnę światową. Tam ukończył szkołę powszechną, by wkrótce rozpocząć naukę w Gimnazjum im. Bartłomieja Nowodworskiego w Krakowie (matura 1939). W tym miejscu zetknął się z Franciszkiem Bielakiem, który był jego nauczycielem języka ojczystego i wychowawcą, a później wykładowcą Uniwersytetu Jagiellońskiego i wieloletnim sekretarzem Komisji Historii Literatury Polskiej Akademii Umiejętności. Właśnie ta wybitna postać rozbudziła w nim humanistyczne zainteresowania. Tak też się rozpoczęła wieloletnia znajomość Tuczyńskiego z Bielakiem, której ślad można odnaleźć w korespondencji.

Lata 1939–1945

W pierwszych latach okupacji pracował w Żywieckiej Fabryce Solali jako robotnik nocny przy produkcji tektury drzewnej. Pośród tysięcy książek zwożonymi na przemiał przez Niemców, z okupowanych krajów, znalazł dzieło Rabindranatha Tagore Sadhana, Szept duszy, Zbłąkane ptaki – w tłumaczeniu Jerzego Bandrowskiego, pochodzące z biblioteki Piotra Skargi, opatrzone numerem 1725. Wspomnienie tego wydarzenia odnajdujemy w napisanej później autobiografii.

Ta apostolska księga, znaleziona na śmietniku cywilizacji europejskiej/…/ skierowała moje myśli ku Indiom,/…/ stała się dla mnie gwiazdą świecącą w ponurych mrokach wojny, zapaliła zamiłowanie do zgłębienia ideałów narodu indyjskiego, zwróciła uwagę na /…/ paralele z kulturą polską.

Od tego momentu zaczyna się jego przygoda z Orientem, bez którego, jak później przyznał, nie mógłby chyba żyć.

Z powodu odrzucenia volkslisty został wywieziony za karę na karne roboty do huty Andreas w Niemczech. Uciekł stamtąd do Generalnej Guberni. Pod koniec 1942 roku podjął pracę przy transporcie drewna w nadleśnictwie Rymanów.

Studia magisterskie

Immatykulowany 19 kwietnia 1945 roku na Wydziale Filozoficznym (sekcja polonistyki), dzięki finansowej pomocy braci, rozpoczął studia polonistyczne i orientalistyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Zetknął się tam z wybitnymi uczonymi. Pod ich wpływem kształtowała się jego osobowość naukowa i pisarska. W indeksie Tuczyńskiego znajdujemy wysokie oceny z podpisami wybitnych uczonych: Romana Ingardena, Zenona Klemensiewicza, Wincentego Lutosławskiego, Kazimierza Moszyńskiego, Kazimierza Nitscha, Stanisława Pigonia, Stanisława Rosponda, Stanisława Urbańczyka, Heleny Willman-Grabowskiej, Kazimierza Wyki. Miał szczęście zaznać, jak sam wspominał, znakomitej szkoły humanistyki polskiej, być słuchaczem i mieć możliwość bliskiego obcowania z najjaśniejszymi perłami polskiego środowiska intelektualnego.

W grudniu 1950 roku uzyskał stopień magistra w zakresie filologii orientalnej na podstawie pracy Epitet w poemacie „Nalopākhyānam”, pisanej na seminarium prof. Willman-Grabowskiej. W takich okolicznościach zrodziła się u niego myśl komparatystycznego ujęcia literatury polskiego modernizmu. Jan Tuczyński tak o tych wydarzeniach pisał: Byłem drugim obok Jana Szczepańskiego studentem w katedrze Heleny Willman Grabowskiej. Wielka uczona zwróciła mi uwagę na powinowactwa indyjskie w twórczości Jana Kasprowicza i na możliwość tych związków czy zależności w literaturze polskiej.

Zachęcany do pozostania na uczelni – nie przyjął jednak tej propozycji, ze względu zarówno na likwidację Katedry Filologii staroindyjskiej na UJ, jak i na sytuację rodzinną.

Rozprawa doktorska

Po ukończeniu studiów aż do 1962 roku, pracował jako nauczyciel języka polskiego w szkołach ogólnokształcących i średnich zawodowych w Suchej, Węgierskiej Górce, Żywcu, Proszowicach i Olkuszu. Cieszył się szacunkiem i uznaniem swych przełożonych oraz uczniów, o czym świadczą zachowane do dziś opinie. Jednocześnie uczęszczał na seminarium prof. Kazimierza Wyki na UJ, pod którego kierunkiem napisał rozprawę doktorską Indianizm w literaturze polskiej. Obrona jej, uwieńczona oceną summa cum laude (z najwyższą chwałą), odbyła się 28 marca 1961 roku. Praca ta doczekała się w 1970 roku publikacji i stała się preludium do dalszych twórczych poszukiwań na tym polu.

Czas Harendy

W okresie przygotowania doktoratu często przebywał na Harendzie w Zakopanem. Był to czas niezwykły dla poznania twórczości i biografii wieszcza polskiego południa, orędownika folkloru polskich gór, Jana Kasprowicza oraz atmosfery panującej w jego domu. Poznał tam żonę poety – Marię Kasprowiczową, jego córki – Janinę z Kasprowiczów Małaczyńską oraz Annę Kasprowicz-Jarocką wraz z jej mężem, wybitnym malarzem – Władysławem Jarockim.

W autobiografii wspominał: Korzystając z gościnności Marii Kasprowiczowej, miałem okazję wniknąć w rozmaite problemy z życia i twórczości autora „Księgi ubogich”…Te pobyty na Harendzie zbliżyły mnie osobiście do Kasprowicza, i usposobiły do ciągłego obcowania z tym wielkim poetą, i do studiów, do których należy wznowienie „Rocznika Kasprowiczowskiego” nr 3 z lat 1976-7, opracowanych pod moją redakcją oraz przygotowana monografia pt. „Kasprowicz – poeta i człowiek”.

Działalność dydaktyczno-naukowa na Uniwersytecie Gdańskim

W 1962 roku przeniósł się na stałe na Wybrzeże i zamieszkał w Gdyni. W okresie od 1962 do 1970 roku pracował jako adiunkt w Katedrze Literatury Polskiej Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Gdańsku, gdzie objął wykłady i ćwiczenia z modernizmu. Po utworzeniu Uniwersytetu Gdańskiego, w latach 1970–1991, pracował w Zakładzie Historii Literatury Polskiej Instytutu Filologii Polskiej, prowadząc wykłady i seminaria z zakresu Młodej Polski. Jego wykłady, seminaria i ćwiczenia, odznaczające się dużą oryginalnością i wysokim poziomem naukowym, cieszyły się dużą popularnością wśród studentów, których potrafił pozyskać dla swojej działalności naukowej. Zawodowo był jednocześnie związany z Wyższą Szkołą Pedagogiczną w Słupsku, gdzie pracował w latach 1974-1989. 1 marca 1972 został powołany na stanowisko docenta.

Rozprawa habilitacyjna

Za radą Kazimierza Wyki podjął temat pracy habilitacyjnej Schopenhauer a Młoda Polska. 6 maja 1969 roku uzyskał stopień doktora habilitowanego na podstawie oceny ogólnego dorobku naukowego i przedłożonej rozprawy Schopenhauer a Młoda Polska, przyjętej przez Radę Wydziału Filologicznego UJ (wydanej w Gdańsku). Dwa lata później objął stanowisko etatowego docenta na Uniwersytecie Gdańskim.

Pisząc o swej książce Jan Tuczyński zaznaczał: „Rozprawa Schopenhauer a Młoda Polska” poszerzyła i pogłębiła mój pogląd na problem europejskiej recepcji myśli i literatury indyjskiej, i dzięki tej rozprawie mogłem przystąpić do nowej redakcji maszynopisu książki pt. "Motywy indyjskie w liryce Jana Kasprowicza".

Praca ta została zrecenzowana w 1963 roku przez Juliana Krzyżanowskiego i Jana Jakubowskiego. Z tego właśnie maszynopisu pochodzą dwie rozprawy: Motywy indyjskie w liryce Jana Kasprowicza /Pamiętnik literacki 1971, z.3/ i druga Kasprowicz a Tagore /Księga Jubileuszowa ku czci Eugeniusza Słuszkiewicza, 1974/, które w tej ostatecznej redakcji weszły do monografii pt. Motywy indyjskie w literaturze polskiej /1980/.

Nominacja na profesora nadzwyczajnego

1 kwietnia 1987 uzyskał tytuł naukowy profesora nadzwyczajnego. Artur Hutnikiewicz dokonując oceny dorobku krakowskiego habilitanta, pisał:

/.../ Jest wybitnym znawcą nowszej literatury polskiej, mającym swoje własne obszary zainteresowań, na których nie ma właściwie równorzednych sobie i równie kompetentnych współzawodników. Jest wciąż aktywny naukowo i po uzyskaniu docentury stale, wytrwale i twórczo pomnaża swoj dorobek badawczy. Rzadko się zdarza, by kandydat na profesora przedstawial jako argument na rzecz swoją dwie książki i wiele prac pomniejszych /.../

Prace interdyscyplinarne

W nauce o literaturze polskiej oraz komparatystyce zajmuje ważne miejsce jako badacz polskiego i europejskiego modernizmu, teoretyk i historyk literatury marynistycznej, wreszcie jako orientalista ukazujący związki piśmiennictwa polskiego z Orientem. Jego zainteresowania filologią indyjską oraz niemiecką myślą filozoficzną wykraczają daleko poza uprawianą przez niego dyscyplinę-filologię polską, co nadaje jego publikacjom charakter interdyscyplinarny.

Studia nad Janem Kasprowiczem

Wśród prac na temat Młodej Polski szczególne miejsce przypada komparatystycznym studiom o Janie Kasprowiczu: Motywy indyjskie w liryce Kasprowicza (Pamiętnik Literacki 1971, z.3) oraz Kasprowicz i Tagore (w zb: Księga pamiątkowa ku czci Eugeniusza Słuszkiewicza. Warszawa 1974), a także ogłoszone w Roczniku Kasprowiczowskim artykuły będące oryginalną próbą interpretacji twórczości poety: Kasprowicz-poeta i człowiek (t.3: 1982), O „Księdze ubogich” Kasprowicza (t.4/5: 1985) oraz Czas i przestrzeń w liryce Kasprowicza (t.6: 1990). Imponującym rezultatem studiów Tuczyńskiego nad autorem Księgi ubogich jest obszerne dzieło Kasprowicz. Pogłos wieczności (Bydgoszcz 1996, w którym podjął on własną koncepcję interpretacyjną, wskazując przede wszystkim na głębię filozoficzną myśli autora Hymnów, na jego związki z literaturą polską i obcą. Tuczyński potrafi przekonać czytelnika, że Kasprowicz to nie tylko wielki poeta swojej epoki, ale klasyk, którego stawiać trzeba w plejadzie takich mistrzów słowa, jak Kochanowski, Słowacki i Mickiewicz. Książka ta jest pracą naukową, lecz powstała z umiłowania poety i jego dzieła. Tuczyński umiejętnie i z niezwykły pietyzmem wydobył zarówno narodowe, jak i uniwersalne, ponadczasowe wartości pisarstwa Kasprowicza.

Echo tamtych poszukiwań stanowi opracowywana w ostatnich latach życia profesora monografia Mój świat.

Marynistyka literacka

Osobną i nowatorską pod każdym względem część dorobku naukowego Jana Tuczyńskiego stanowią publikacje dotyczące marynistyki literackiej. Zainspirowany pracami Romana Pollaka i Bronisława Miazgowskiego, ogłosił, głównie w gdyńskiej Nautologii (w latach 1973-1988), kilkadziesiąt artykułów oraz wydał dwie książki: Od Gopła do Bałtyku. Rozprawy i szkice (Poznań 1975), w których nie tylko zawarł swoje oryginalne poglądy na utwory marynistyczne, ale sformułował precyzyjnie zbudowaną konstrukcję teoretyczną, wskazując na takie problemy, jak np. romantyczna wizja okrętu i jej dzieje w historii, funkcje morza w strukturze symbolicznego obrazowania czasu, realizm morski utworu. Z prac marynistycznych gdańskiego profesora należy wymienić jeszcze dwa obszerne szkice: Żeromski a Bałtyk (Pomorze Gdańskie 1967, nr 4: Literatura i język) i Motywy morskie w „muzycznej interpretacji” liryki polskiej (w zb..: Marynistyka w muzyce. 3.Akademia Muzyczna im. Stanisława Moniuszki w Gdańsku. Prace Specjalne.28<1983>).

Nikt przed Tuczyńskim nie próbował tak wnikliwie sprecyzować i określić specyfikę marynistyki literackiej, a jego prace na ten temat mogą być podstawą do dalszych badań.

W zakresie upowszechniania kultury marynistycznej czy morskiej opublikował kilkanaście obszernych artykułów w czasopismach Wybrzeża, jak: Tygodnik Morski, Litery, Horyzont, Głos Wybrzeża, Czas, również w londyńskiej Kronice 1967 r. znalazła się na całej rozkładce rozprawa recenzyjna o książce B.Miazgowskiego, Morze w literaturze polskiej. Wspomnieć tu wypada o dużej ilości prelekcji wygłoszonych w miastach Wybrzeża: w Słupsku, Koszalinie, Kołobrzegu, Szczecinie, Ustce, Kamieniu Pomorskim, Gdyni i Gdańsku/ całe cykle odczytów/, Elblągu. Okazją do tych odczytów były najczęściej sesje popularno-naukowe i lokalne jubileusze czy uroczystości morskie. Temu upowszechnieniu czy wychowaniu morskiemu-jak mówił Żeromski-służą dwie antologie, oczekujące na wydawcę: Gdynia w zwierciadle literatury i Nowela morska. Obydwie poprzedzone odpowiednimi wstępami i zaopatrzone przystosowanym opracowaniem tekstu.

Zainteresowania marynistyczne Tuczyńskiego spowodowały, że od 1972 r. aż do śmierci był członkiem Polskiego Towarzystw Nautologicznego w Gdyni, wieloletnim przewodniczącym Komisji Kultury Marynistycznej, a w latach 1973-2000 członkiem kolegium redakcyjnego kwartalnika „Nautologia”, w którym ukazywały się systematycznie jego artykuły oraz recenzje, głównie na temat literatury i kultury marynistycznej. Będąc od 1962 r. członkiem gdańskiego oddziału Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza-także z tego tytułu wygłaszał różne odczyty.

W kadencji 1987–1989 był członkiem Komitetu Nauk o Literaturze Polskiej PAN i wkrótce został członkiem niemieckiego towarzystwa naukowego Schopenhauer-Gesellschaft we Frankfurcie nad Menem.

Pozostałe prace

Oprócz wymienionych już tekstów o Kasprowiczu do tej grupy należą artykuły: Mickiewicz a mitologia indyjska (Przegląd Orientalistyczny 1968, nr 4), Indianizm w romantyzmie polskim (zb.: Wschód w literaturze polskiej. Red. J. Reychman. Wrocław 1970), Herder i „Śakuntala” (w: Johann Gottfried Herders humanistisches Denken und universale Wirkung, Gdańsk 1997), a także trzy książki: Schopenhauer a Młoda Polska (Gdańsk 1969; wyd. 2, uzupełn.: 1987), Motywy indyjskie w literaturze polskiej (Warszawa 1981) oraz Herder i herderyzm w Polsce (Gdańsk 1999).

Organizator i popularyzator nauki

Jan Tuczyński był redaktorem, organizatorem i popularyzatorem nauki.

Rocznik Kasprowiczowski

Kilkuletnie kontakty Tuczyńskiego z Harendą i Marią Kasprowiczową oraz jego nie zanikające zainteresowanie życiem i twórczością autora Hymnów doprowadziły do utworzenia w Zakopanem Stowarzyszenie Przyjaciół Twórczości Jana Kasprowicza (1963). Wśród członkówzałożycieli znajdujemy nazwisko Tuczyńskiego, który w okresie 1964-1966 był sekretarzem pierwszego zarządu. W latach 1982–1990 gdański profesor współp racował z Muzeum im.Jana Kasprowicza w Inowrocławiu, organizując kilka sesji naukowych, na których wygłaszał referaty o poecie. Był także inicjatorem reaktywowania w Inowrocławiu Rocznika Kasprowiczowskeigo (którego pierwsze dwa tomy ukazały się w Poznaniu w latach 1936–1938) oraz jego współredaktorem (t. 4/5: 1985) i redaktorem naczelnym (t. 6: 1990).

Działalność organizacyjna i odczytowa na polu orientalizmu

Prowadził aktywną działalność organizacyjną i odczytową dotyczącą orientalizmu. Wygłosił sporo odczytów z tej tematyki na uniwersytetach, zjazdach i sesjach Polskiego Towarzystwa Orientalistycznego, w Towarzystwie Przyjaźni Polsko-Indyjskiej w Warszawie, Krakowie, Wrocławie, Gdańsku. W końcu też koło PTO udało mu się przekształcić na oddział gdański, którego początkowo był przewodniczącym (od maja 1970), później współprzewodniczącym zarządu oddziału (od maja 1979), a potem członkiem zarządu (od czerwca 1985). Wtedy to odbyła się w Gdańsku wielka sesja naukowa pt. Orientalizm w literaturze polskiej, z udziałem prof. Słuszkiewicza, Reychmana. Machalskiego, Zajączkowskiego, dr Byrskiego i innych orientalistów. Efektem tej sesji była opublikowana w 1981 roku praca Tuczyńskiego pt. Orientalizm w literaturze polskiej.

Tak później wspominał: Winienem tu zaznaczyć z pewną satysfakcją, że studia o recepcji myśli i literatury indyjskiej, początkowo ignorowane i niemile widziane doczekały się dziś prawdziwego uznania także w Indiach, których rząd zaprosił mnie na uniwersytet w New Delhi.

Jego liczne prelekcje na temat literatury i kultury Indii, wygłaszane z dużą kompetencją i swadą, nie tylko w Gdańsku, ale i kilkunastu innych miastach, wzbudzały zawsze ożywione dyskusje.

Pełnione funkcje

• Sekretarz Pierwszego Zarządu Stowarzyszenia Przyjaciół Twórczości Jana Kasprowicza w Zakopanem
• Przewodniczący Koła Polskiego Towarzystwa Orientalistycznego w Gdańsku
• Wiceprzewodniczący Zarządu Koła Towarzystwa Orientalistycznego w Gdańsku
• Przewodniczący Komisji Kultury Marynistycznej
• Redaktor Rocznika Kasprowiczowskiego w Inowrocławiu, Muzeum Jana Kasprowicza
• Współredaktor Rocznika Kasprowiczowskiego w Inowrocławiu, Muzeum Jana Kasprowicza

Członkostwo w stowarzyszeniach naukowych

• Polskie Towarzystwo Nautologiczne w Gdyni
• Kolegium Redakcyjne Kwartalnika Nautologia
• Gdański Oddział Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza
• Komitet Nauk o Literaturze Polskiej PAN
• Towarzystwo Naukowe Schopenhauer-Gesellschaft we Frankfurcie nad Menem.
• Stowarzyszenie Przyjaciół Twórczości Jana Kasprowicza w Zakopanem
• Zarząd Oddziału Towarzystwa Orientalistycznego w Gdańsku

Publikacje

• Od Gopła do Bałtyku: rozprawy i szkice z marynistyki młodej Polski, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1966.
• Schopenhauer a Młoda Polska, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1969.
• Marynistyka polska: studia i szkice, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1975.
• Motywy indyjskie w literaturze polskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1981.
• Kasprowicz: pogłos wieczności, Oficyna Wydawnicza Nirwana, 1996.
• Herder i Herderyzm w Polsce, Wydawnictwo Marpress, Gdańsk 1999.

Nagrody

Za działalność naukową profesor Tuczyński otrzymywał kilkakrotnie nagrody rektorskie i dwukrotnie nagrodę Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Odznaczono go m.in.: Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski i złotą odznaką „Zasłużony Pracownik Morza”.

Bibliografia

• Oracki Tadeusz, Jan Tuczyński (22 grudnia 1918 – 19 marca 2003), Instytut Badań Literackich PAN, 2004.
• Autobiografia Jana Tuczyńskiego. Archiwum Uniwersytetu Gdańskiego, teka personalna 450/91.