Kazimiera Iłłakowiczówna

Tablica pamiątkowa przed muzeum poetki w Poznaniu

Muzeum w Poznaniu

Grób Kazimiery Iłłakowiczówny na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie, 27 lipca 2008

Kazimiera "Iłła" Iłłakowiczówna, (ur. 6 sierpnia 1892 w Wilnie, zm. 16 lutego 1983 w Poznaniu) – polska poetka, prozaik, dramaturg i tłumaczka.

Biografia

Była nieślubną córką Barbary Iłłakowiczówny i Klemensa Zana (syna Tomasza Zana "Promienistego", bliskiego przyjaciela Adama Mickiewicza). Została wcześnie osierocona i wychowywała się u krewnych, przygarnęła ją Zofia Buyno z Zyberk-Platerów, która stała się swego rodzaju przybraną matką poetki.

W latach 1908–1909 studiowała w Oksfordzie a od 1910 do 1914 roku na Uniwersytecie Jagiellońskim (brała wówczas udział w strajku studenckim). W latach 1915–1917 służyła jako sanitariuszka w armii rosyjskiej. Od 1918 pracowała w MSZ, w latach 1926–1935 była sekretarką Józefa Piłsudskiego, a po jego śmierci znów w MSZ. W latach 1936–1938 odbyła tournée po Europie z wykładem o marszałku Piłsudskim. W okresie międzywojennym jej utwory publikowała prasa literacka w tym między innymi wydawana w Poznaniu Tęcza. W 1939 ewakuowała się do Rumunii, gdzie spędziła wojnę. W 1947 wróciła do Polski i zamieszkała w Poznaniu.

Należała do najwybitniejszych postaci życia literackiego Warszawy w dwudziestoleciu międzywojennym. Wyrazista osobowość, żywa inteligencja, siła woli, elegancja, także pewna kapryśność i nieprzewidywalność w kontaktach z ludźmi czyniły z niej osobę fascynującą towarzysko, chociaż trudną. We wczesnej młodości fascynował ją ruch feministyczny, żywy już w okresie modernizmu. Zawsze jednak, głęboko wierząca, czuła silną więź z duchowością chrześcijańską. Iłłakowiczówna miała rozległy krąg przyjaciół, wśród których byli Witkacy, Julian Tuwim (po jego śmierci poświęciła mu wzruszające wspomnienie Pozgonne Tuwimowi), Maria Dąbrowska (porównująca ją w swym Dzienniku do hiszpańskiej mistyczki św. Teresy z Avila). Po wojnie, pozbawiona pracy etatowej (łudziła się, że w nowym systemie politycznym odzyska jednak posadę w MSZ), osiadła w Poznaniu, zajmując się przekładami literatury europejskiej (Goethe, Tołstoj) i nauczaniem języka angielskiego oraz śledząc bacznie życie polityczne (po wypadkach poznańskich w czerwcu 1956 r., kiedy w krwawych starciach ginęli demonstrujący robotnicy, napisała wiersz Rozstrzelano moje serce w Poznaniu). W ostatnich latach życia, po nieudanej operacji jaskry, była ociemniała.

Jako poetka Iłłakowiczówna ujawnia oryginalną wyobraźnię magiczną, zmysł obserwacji, malarską i dynamiczną (niemal filmową) zdolność opisu, niezwykłe, prawie muzyczne, wyczucie rytmu tekstu, operuje też groteską, a czasem naiwną, dziecięca tonacją wypowiedzi. Jej fantazję ukształtowało dzieciństwo, spędzone w dzikim, fascynującym pejzażu północnej Litwy. Wpłynęła też na nią tradycja literacka: barok (np. Józef Baka) i romantyzm. Pośród poetów polskich XX wieku pokrewny jej wydaje się symbolista Bolesław Leśmian, jednak Iłłakowiczówna w swym wyrazistym obrazowaniu omija język symboli. Związana towarzysko z grupą "Skamander" zachowała odrębny i niepowtarzalny charakter swej poezji. Odmiennie też niż inna poetka z kręgu "Skamandra", Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, rzadko ujawniała bezpośrednią, kobiecą emocjonalność. Uprawiała więc bardzo szczególną poezję metafizyczną. Stała się mistrzynią wiersza tonicznego (tonizm), największą w poezji polskiej obok Jana Kasprowicza. Debiutowała w okresie Młodej Polski (tom Ikarowe loty, 1911), dojrzałość artystyczną osiągnęła w dwudziestoleciu międzywojennym, a ostatni autorski tom wierszy wydała już na starość (Szeptem, 1966). Przy tak długim okresie pracy twórczej ujawnia jednorodną i wyrazistą dykcję poetycką. W wierszach międzywojennych wyrazem tego może być budowany techniką montażu powracających obrazów-motywów wizyjny wiersz Zalana łąka lub cykl Dziwadła i straszydlaki. W najpóźniejszym tomie Szeptem – finezyjny i lapidarny cykl Małe apokryfy, sięgający Biblii.

Dorobek

Wiersze

• Anioły
• Bądźcie wy ze mną
• Bezlitosna pamięć
• Białość
• Boga żywego z piersi ziemi zastygłej
• Co się musi stać
• Czarownica
• Ćma
• Do Litwy
• Do Wilna
• Duch i ciało
• Dziewczynka
• Inna jesień
• Jak lampka
• Jak przechować miłość
• Jaskry
• Jesienny żart
• Jesień
• Kain i Abel
• Licho
• Liście
• Liście klonowe
• Mieszkanie
• Miłość
• Modlitwa w tłoku
• Modlitwa za wichry
• Nieświęta męka
• Nieznane
• Nowe
• Oczekiwanie
• O jesieni
• Obrona
• Oczekiwanie
• Opowieść małżonki świętego Aleksego
• Opuszczenie
• Osobny pokój
• Pajęczyna
• Pejzaż
• Połów
• Powrót
• Przed zaśnięciem
• Pusty wiersz
• Rozstanie
• Rzeka
• Sam na sam
• Sen
• Szeptem
• Urocznica
• W korytarzu
• Wrzosy
• Z pastorałki
• Zła wróżba
• Zostanie

Zbiory wierszy

Osobne miejsce w jej dorobku zajęły tomy:

• Rymy dziecięce (1923) – w zasadzie liryka dla dzieci, lecz też ku dorosłym kierowane unaocznienie dziecięctwa jako kategorii duchowej,
• zbiór wierszy Obrazy imion wróżebne (1926) – równocześnie zabawa poetycka i psychologicznie portrety.

Wydała m.in. zbiory wierszy:

• Ikarowe loty (1911)
• Trzy struny (1917)
• Śmierć Feniksa (1922)
• Rymy dziecięce (1923)
• Połów (1926)
• Obrazy imion wróżebne (1926) – potem wznawiane jako Portrety imion
• Płaczący ptak (1927)
• Z głębi serca (1928)
• Popiół i perły (1930)
• Słowik litewski (1936)
• Wiersze o Marszałku Piłsudskim 1912-1935 (1936)
• Wiersze bezlistne (1942)
• Lekkomyślne serce (1959)
• Wiersze dziecięce (1959)
• Szeptem (1966) – ostatni autorski tom wierszy (potem ukazywały się wybory utworów)
• Ta jedna nić. Wiersze religijne (1967)
• Liście i posągi (1968)
• Odejście w tło (1976)

Oprócz wierszy uprawiała prozę. Do powieści dla dzieci Bajeczna opowieść o królewiczu La-Fi-Czaniu, o żołnierzu Soju i o dziewczynce Kio (1918) okładkę zaprojektował Witkacy. Tom Ścieżka obok drogi (1939) to, osobiście ujęte, „gawędy” o marszałku Piłsudskim. Wizyjna proza poetycka Z rozbitego fotoplastikonu (1957) i proza wspomnieniowa Niewczesne wynurzenia (1958) urzekają mroczną wyrazistością obrazowania. W tomie wspomnień Trazymeński zając (1968) portretowała wybitne osobistości (jak Stefan Żeromski). Pisała też dramaty – Rzeczy sceniczne (1969), pełne nadrealnego humoru (jak Banialuka o chuliganie).

Była autorką wielu przekładów, tłumacząc z angielskiego, niemieckiego, rosyjskiego, rumuńskiego i węgierskiego. Przekład kongenialny to powieść Anna Karenina Tołstoja. Tłumaczyła także amerykańską poetkę Emily Dickinson, dramat Don Carlos Schillera (1932).

Odznaczenia i upamiętnienie

• Postanowieniem z 11 listopada 1934 za zasługi na polu pracy literackiej i propagandy zagranicą została odznaczona Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski.
• W 1935 została odznaczona Złotym Wawrzynem Akademickim Polskiej Akademii Literatury.
• W 1938 otrzymała Krzyż Komandorski Orderu Korony Rumunii.
• Otrzymała m.in. Nagrodę Literacką miasta Wilna (1930), Państwową Nagrodę Literacką (1935), Nagrodę Ministerstwa Kultury i Sztuki (1967), Nagrodę miasta Poznania (1968) oraz Nagrodę Państwową I stopnia (1976).
• 5 października 1981 Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu przyznał jej tytuł doktora honoris causa.
• W 1984 jej poznańskie mieszkanie przy ul. Gajowej 4 m 8 zostało przekształcone w muzeum poświęcone poetce.
• Od roku 1983 w Poznaniu przyznawana jest najlepszym debiutanckim tomikom poetyckim Nagroda im. K. Iłłakowiczówny, a uroczyste wręczenie nagrody odbywa się zawsze w mieszkaniu na Gajowej.

Pieśni inspirowane jej poezją

Rymy dziecięce

• Karol Szymanowski – Rymy dziecięce. Dwadzieścia piosenek dla dzieci na głos i fortepian op. 49 (1922-23), dedykowane (w roku 1925) „pamięci Alusi” (tragicznie zmarłej siostrzenicy, córki śpiewaczki Stanisławy Korwin-Szymanowskiej).
• Witold Lutosławski – Pięć pieśni na głos i fortepian (1957), także w oprac. na głos z orkiestrą (1958)
• Witold Lutosławski – Wodnica, Kołysanka lipowa na głos i fortepian (1934; zag.)

Bibliografia

• Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny, T. 3, pod red. J. Czachowskiej, A. Szałagan. Warszawa: WSiP, 1994, s. 294-295. ISBN 83-02-05636-7.