Rozkaz o komisarzach

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
(Przekierowano z Kommissarbefehl)
Rozkaz o komisarzach
Kommissarbefehl
Ilustracja
Państwo

 III Rzesza

Data wydania

1941-06-06 6 czerwca 1941(dts)

Miejsce publikacji

Berlin

Data wejścia w życie

1941-06-22 22 czerwca 1941(dts)

Rodzaj aktu

rozkaz

Przedmiot regulacji

okupacja wojenna, sądownictwo wojskowe

Utrata mocy obowiązującej z dniem

1945-05-09 9 maja 1945(dts)

Zastrzeżenia dotyczące pojęć prawnych

Kommissarbefehl (pol. „Rozkaz o komisarzach”) – rozkaz wydany w imieniu Adolfa Hitlera przez generała marszałka polnego Wilhelma Keitla w dniu 6 czerwca 1941 roku, nakazujący niemieckim oddziałom walczącym na froncie wschodnim niezwłoczne rozstrzeliwanie wziętych do niewoli radzieckich komisarzy politycznych. Kommissarbefehl był ostatnim, a zarazem najsłynniejszym, z tzw. „zbrodniczych rozkazów”, wydanych przez niemieckie dowództwo w związku z przygotowaniami do inwazji na ZSRR.

Geneza[edytuj | edytuj kod]

Założenia „rozkazu o komisarzach” – podobnie zresztą jak pozostałych nazistowskich „zbrodniczych rozkazów”[1] wydanych przed rozpoczęciem operacji „Barbarossa” – były pochodną celów i charakteru wojny, którą III Rzesza prowadziła przeciwko Związkowi Radzieckiemu. W oczach Hitlera i pozostałych nazistowskich przywódców nie był to bowiem zwykły konflikt, lecz wojna przeciwstawnych ideologii i ras, której celem było „zniszczenie azjatycko-barbarzyńskiego bolszewizmu” oraz zdobycie dla Niemiec tzw. „przestrzeni życiowej na Wschodzie”[2][3]. Miała to więc być wojna totalna, prowadzona z nieograniczoną bezwzględnością oraz bez jakiegokolwiek poszanowania reguł prawa wojennego.

30 marca 1941 w Kancelarii Rzeszy w Berlinie odbyła się konferencja z udziałem Hitlera i najwyższych dowódców Wehrmachtu. Wzięli w niej udział m.in.: feldmarszałek Walther von Brauchitsch, stojący na czele Naczelnego Dowództwa Wojsk Lądowych (OKH); feldmarszałek Wilhelm Keitel – szef Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu (OKW); szef Sztabu Generalnego Wojsk Lądowych, generał Franz Halder. Podczas narady Führer szczegółowo wyjaśnił generalicji swoje zamiary w stosunku do ZSRR i ludności tego państwa, jak również po raz pierwszy napomknął o planach likwidacji wziętych do niewoli radzieckich komisarzy politycznych[2]. Hitler stwierdził, iż wojna przeciw Sowietom będzie wojną eksterminacyjną, gdyż „komunizm jest ideologią z natury aspołeczną” i „stanowi dla Niemiec ogromne zagrożenie”. Według Führera normalne reguły gry, ani tym bardziej zasada rycerskości nie mogły mieć w tej wojnie zastosowania. Niemieccy żołnierze mieli więc odrzucić pojęcie wspólnego losu żołnierskiego, wyeliminować sowieckich komisarzy politycznych i funkcjonariuszy OGPU – co, jak podkreślił, nie miało leżeć w gestii sądów wojskowych. „Bolszewickich” przywódców określił mianem kryminalistów, których należy odpowiednio do tego potraktować. Ponadto celem kampanii na Wschodzie miało być zlikwidowanie sowieckiej inteligencji oraz niedopuszczenie do jej odrodzenia[4].

Pierwszą podstawą „prawną”, umożliwiającą zabijanie bez sądu sowieckich komisarzy politycznych oraz innych osób uznanych przez nazistów za „niepożądane” był tzw. rozkaz o „Jurysdykcji Barbarossa” (Gerichtsbarkeit Barbarossa) z 13 maja 1941, który upoważniał każdego oficera niemieckiego na terenie przyszłej okupacji niemieckiej na wschodzie do wykonania egzekucji bez sądu, bez wszelkich formalności, na każdej osobie podejrzanej o wrogi stosunek do Niemców (dotyczyło to również jeńców wojennych[5]).

Główne założenia Kommissarbefehl[edytuj | edytuj kod]

Ostateczny kształt zamiarom Hitlera odnośnie do radzieckich komisarzy politycznych nadały wydane w dniu 6 czerwca 1941 roku tak zwane „wytyczne w sprawie traktowania komisarzy politycznych” (Richtlinien für die Behandlung politischer Kommissare), znane szerzej jako „rozkaz o komisarzach” (Kommissarbefehl). Dokument ten podpisał w imieniu Hitlera feldmarszałek Wilhelm Keitel[6], choć opracowano go w oparciu o szkic stworzony w Naczelnym Dowództwie Wojsk Lądowych[7][8]. Dwa dni po podpisaniu, rozkaz został przekazany do wiadomości i wykonania dowództwom niemieckich oddziałów wyznaczonych do wzięcia udziału w inwazji na ZSRR. Należy przy tym podkreślić, iż rozkaz w formie pisemnej rozesłano wyłącznie do sztabów grup armii i armii – z instrukcją, aby dalej rozpowszechniać go w formie werbalnej[8]. Zdaniem Geoffreya P. Megargee tego typu zastrzeżenie pozwala sądzić, że dowódcy Wehrmachtu byli świadomi jego nielegalności[7].

Na wstępie rozkaz określał oficerów politycznych Armii Czerwonej jako „nosicieli oporu, pełnego nienawiści, okrucieństwa i nieludzkości” oraz „twórców barbarzyńskich azjatyckich metod walki”, wobec których litość i stosowanie zasad prawa wojennego całkowicie mijają się z celem[8]. W Kommissarbefehl stwierdzono też jednoznacznie, iż politrukom nie przysługuje status jeńca wojennego, ani żadna związana z nim ochrona. Następnie „wytyczne” nakazywały:

  • schwytanych w walce komisarzy politycznych izolować od ogółu jeńców i niezwłocznie likwidować;
  • komisarzy, którzy nie byli podejrzewani o udział w walkach bądź „wrogie czyny” wobec Niemców, jak również komisarzy zidentyfikowanych na obszarze tyłowym armii przekazywać w ręce specjalnych grup operacyjnych niemieckiej policji bezpieczeństwa i SD (Einsatzgruppen), działających na tyłach frontu.

Rozkaz dawał ponadto wskazówki jak zidentyfikować komisarzy politycznych oraz podkreślał, iż wykonywanie jego postanowień nie będzie leżeć w gestii sądów wojskowych[8].

Realizacja „rozkazu o komisarzach”[edytuj | edytuj kod]

Mordowanie wziętych do niewoli komisarzy politycznych Armii Czerwonej trwało od pierwszych dni wojny niemiecko-sowieckiej, a szczytowe natężenie osiągnęło w okresie czterech miesięcy poprzedzających grudzień 1941 roku[9][10]. Tysiące sowieckich oficerów politycznych zabito, zanim ujrzeli obozy jenieckie. Ginęli oni z rąk żołnierzy Wehrmachtu lub Waffen-SS, którzy mieli obowiązek zabijania na miejscu schwytanych w boju i rozpoznanych politruków. Schwytanych i rozpoznanych w punktach zbiorczych rozstrzeliwano zwykle po krótkim przesłuchaniu.

Podczas procesu norymberskiego, jak również w swych powojennych wspomnieniach, wyżsi dowódcy polowi jak Heinz Guderian lub Erich von Manstein twierdzili, iż w ich jednostkach nie stosowano „rozkazu o komisarzach”, ale raporty ich jednostek pokazywały coś innego. W rzeczywistości tylko w jednej dywizji spośród wszystkich wyznaczonych do inwazji na ZSRR oficjalnie zalecono jego niestosowanie. Inne jednostki dokładnie informowały o postępach w wykonywaniu Kommissarbefehl[11]. 18 sierpnia 1941 OKW, po zapytaniach napływających z jednostek frontowych, rozszerzyło zakres obowiązywania rozkazu, dołączając do listy funkcjonariuszy politycznych najniższego szczebla[9].

Na tyłach armii, obok jednostek Wehrmachtu, w akcji likwidacji komisarzy brały również udział Einsatzgruppen. Oprócz powierzonego im zadania „wyławiania” komisarzy w obozach jenieckich, Einsatzgruppen współdziałały z Wehrmachtem w masowych obławach na komisarzy i innych „podejrzanych”, które prowadzono na tyłach frontu[12]. Ponadto niemieckie dowództwo zażądało od swych sprzymierzeńców (Finów, Węgrów, Rumunów i Włochów), aby „politycznych komisarzy, podżegaczy i elementy niepożądane” przekazywać do niemieckich, jenieckich punktów zbornych oraz do „dulagów”[13].

Po kilku miesiącach walk w ZSRR Wehrmacht zaczął rozważać złagodzenie zapisów „rozkazu o komisarzach”. Generał Eugen Müller z ramienia OKH zwrócił się w dniu 23 września 1941 roku do OKW z sugestią na piśmie dokonania „rewizji dotychczasowego sposobu traktowania komisarzy”. Powoływał się przy tym na względy celowości wojskowej. Trzy dni później z OKW nadeszła odpowiedź, że: „Führer nie zgodził się na wprowadzenie jakiejkolwiek zmiany do wydanych rozkazów dotyczących traktowania komisarzy politycznych”[14].

Latem 1942 nastąpiła pozorna liberalizacja dotychczasowego stosunku do schwytanych politruków. 10 czerwca 1942 szef Gestapo Heinrich Müller wydał okólnik w sprawie segregacji jeńców, nakazując odizolować komisarzy od ogółu więźniów i wysyłać ich do obozu koncentracyjnego Mauthausen-Gusen. Nie zmieniło to wiele w sytuacji komisarzy, gdyż Mauthausen był jednym z najcięższych niemieckich obozów, w którym czekała ich zwykle powolna śmierć. Jesienią, 20 października 1942, Müller ponownie nakazał rozstrzeliwać na miejscu komisarzy schwytanych w walce. Do Mauthausen mieli odtąd trafiać jedynie ci komisarze, których zidentyfikowano jako dezerterów[15].

W następnych miesiącach nadal napływały więc meldunki z jednostek frontowych, mówiące o egzekucjach sowieckich komisarzy[10]. Ostatni znany meldunek o likwidacji politruka pochodził z lipca 1943, od jednostek Grupy Armii „Południe”[16].

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Określenie użyte podczas procesów norymberskich. Poza „rozkazem o komisarzach” określa się tym mianem rozkaz o „Jurysdykcji Barbarossa” oraz tzw. plan głodowy.
  2. ↑ a b Datner 1961 ↓, s. 98.
  3. ↑ Gdański 2005 ↓, s. 43.
  4. ↑ Megargee 2009 ↓, s. 64.
  5. ↑ Datner 1961 ↓, s. 13.
  6. ↑ Ueberschär 2004 ↓, s. 151.
  7. ↑ a b Megargee 2009 ↓, s. 71–72.
  8. ↑ a b c d Datner 1961 ↓, s. 100–102.
  9. ↑ a b Megargee 2009 ↓, s. 137.
  10. ↑ a b Datner 1961 ↓, s. 112.
  11. ↑ Megargee 2009 ↓, s. 100.
  12. ↑ Datner 1961 ↓, s. 113.
  13. ↑ Datner 1961 ↓, s. 117.
  14. ↑ Datner 1961 ↓, s. 121.
  15. ↑ Datner 1961 ↓, s. 137.
  16. ↑ Datner 1961 ↓, s. 123.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Szymon Datner: Zbrodnie Wehrmachtu na jeńcach wojennych w II wojnie światowej. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1961.
  • Jarosław W. Gdański: Zapomniani żołnierze Hitlera. Warszawa: Wydawnictwo De Facto, 2005. ISBN 83-89667-32-0.
  • Geoffrey P. Megargee: Front Wschodni 1941. Wojna na wyniszczenie. Warszawa: Świat Książki, 2009. ISBN 978-83-247-1230-4.
  • Gerd R. Ueberschär: Wojskowe elity III Rzeszy. Warszawa: Bellona, 2004. ISBN 83-11-09958-8.

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Rozkaz_o_komisarzach&oldid=70520802”