OGPU

Dreyband G.I. – szef oddziału GPU w Mariupolu w latach 1922–1924

OGPU (ros. ОГПУ), Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny (ros. Объединённое государственное политическое управление, trb. Objedinionnoje gosudarstwiennoje politiczeskoje uprawlenije) – służba specjalna, policja polityczna, zajmująca się wywiadem, kontrwywiadem, w tym wojskowym, bezpieczeństwem wewnętrznym, kontrolą granic działająca w ZSRR w latach 1923–1934, z przekształcenia GPU w związku z powstaniem ZSRR.

Powołanie GPU/OGPU

Ze względu na wrogość społeczeństwa Rosji sowieckiej wobec Nadzwyczajnej Komisji do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (Czieriezwyczajka, Czeka), ustabilizowanie władzy bolszewików i stopniową pacyfikację sytuacji wewnętrznej w kraju, na IX Wszechrosyjskim Zjeździe Rad, 28 grudnia 1921 ogłoszono decyzję o rozwiązaniu Czeki, a w jej miejsce powołano nową instytucję o tym samym zakresie działań pod nazwą Państwowy Zarząd Polityczny (GPU). Zmiana miała charakter propagandowo-kosmetyczny wobec zachowania przez GPU uprawnień Czeka i przejęcie w całości aparatu i kadr Czeki. Instytucję powołano formalnie 2 lutego 1922, zaś po powstaniu ZSRR (grudzień 1922) przekształcono 15 listopada 1923 w OGPU, co oznaczało Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny (OGPU), podlegający Radzie Komisarzy Ludowych ZSRR. Jako GPU były odtąd określane oddziały OGPU w republikach ZSRR, podporządkowane centrali OGPU.

Zadania

Zadania GPU, następnie OGPU, polegały na zwalczaniu szpiegostwa i działalności kontrrewolucyjnej na terenie Rosji bolszewickiej, i za jej granicami. Kontroli Zjednoczonego Państwowego Zarządu Politycznego podlegały również więzienia i obozy koncentracyjne (łagry) (od 1929 w systemie Gułagu).

OGPU wzmocniono jednostkami wojskowymi z prawem poboru i wyboru kandydatów (przed wcieleniem do nowej instytucji rozpracowywanych operacyjnie). OGPU otrzymało prawo wydawania wyroków (w tym wyroków śmierci, które funkcjonariusze zazwyczaj sami wydawali i wykonywali), otrzymało także kontrolę tajnej korespondencji. Zakres działań i zadania zostały znacznie rozszerzone w stosunku do zadań Czeka. Dekretem z 9 lutego 1922 przedstawiono zadania OGPU:

1. Ochrona ustroju polityczno-gospodarczego ZSRR.
2. Walka ze szpiegostwem i bandytyzmem.
3. Zwalczanie powstań i buntów skierowanych przeciwko władzy radzieckiej.
4. Zdobywanie informacji o sytuacji politycznej, społecznej i ekonomicznej w innych państwach.
5. Penetracja działających na emigracji opozycyjnych organizacji i partii politycznych.
6. Kontrola własnego personelu dyplomatycznego.
7. Ochrona celna granic.
8. Zabezpieczenie linii komunikacyjnych: kolejowych, wodnych.

Kierownictwo

Kierowniczym organem OGPU było kolegium, na jego czele stał przewodniczący z prawami Komisarza Ludowego (ministra), którego powoływał Centralny Komitet Wykonawczy.

W skład kolegium wchodziło dwóch zastępców oraz 13 szefów zarządu głównego; centrala OGPU mieściła się w Moskwie przy pl. Łubiańskim (tzw. Łubianka).

Przewodniczącym Zjednoczonego Państwowego Zarządu Politycznego był Feliks Dzierżyński, który obejmował owo stanowisko aż do śmierci w 1926.

Zastępcą Dzierżyńskiego, a następnie kolejnym szefem OGPU był Wiaczesław Mienżynski. Jego zastępcami byli Gienrich Jagoda oraz Michaił Trilisser, który sprawował stanowisko szefa Wydziału Zagranicznego – I Zarządu Głównego.

Struktura organizacyjna po zmianach z 1930–1933

Aby sprostać zadaniom powierzonym przez kierownictwo partii bolszewików, OGPU posiadało odpowiedni aparat, składający się z części cywilno-politycznej i wojskowej (złożonej z oddziałów specjalnych, których liczbę określała Sowiecka Rada Obrony i Pracy).

Struktura OGPU wyglądała następująco –

• Oddział Informacyjno-Rejestracyjny (IRO) – zbieranie informacji dotyczących nastrojów wśród obywateli ZSRR, cenzura korespondencji, utworów literackich i teatralnych, rozpracowywanie osób podejrzanych, np. byłych oficerów i urzędników carskich, popów, anarchistów, gromadzenie danych.
• Oddział Kontrwywiadowczy (KRO) – rozpracowywanie placówek wywiadowczo-informacyjnych innych państw działających w ZSRR, kontrwywiad ofensywny na terenie obcym, kontakt z wywiadem Sztabu Generalnego Armii Czerwonej – Razwiedupr, nadzór nad instytucjami takimi jak hotele, lokale rozrywkowe, kina itp.
• Oddział Specjalny (SPEKO) – ochrona tajemnicy państwowej, szyfry, nadzór nad więzieniami i aresztami.
• Oddział Ochrony Linii Kolejowych i Transportu (DTO) – nadzór i ochrona budynków państwowych związanych z administracją transportową, penetracja pracowników, np. kolejarzy i ludności zamieszkałej w pobliżu obiektów kolejowych.
• Oddział Ekonomiczny (EKO) – nadzór nad instytucjami przemysłowymi, walka ze szpiegostwem ekonomicznym w instytucjach państwowych, walka z sabotażem w zakładach produkcyjnych, rozpracowywanie mieszkańców posiadających obcą walutę.
• Oddział Specjalny (OO) (osobyj otdieł) – praca operacyjna (Kontrwywiad wojskowy, pilnowanie dyscypliny wojskowej) w wojsku radzieckim i Ludowym Komisariacie Obr. ZSRR (LK ds. Wojskowych i Marynarki). Następcą tej komórki organizacyjnej w latach 1943–1946 był Główny Zarząd Kontrwywiadu, bardziej znany jako SMIERSZ.
• Oddział Tajny – walka z działalnością antyradziecką (organizacjami antysowieckimi, obywatelami wyrażającymi antysowieckie poglądy i prawosławnym duchowieństwem).
• Oddział Wschodni (WO) – wywiad w republikach wschodnich ZSRR.
• Oddział Pograniczny (PO) – nadzór nad wojskami pełniącymi służbę graniczną, walka z przemytem, kontrola ruchu granicznego.
• Oddział Zagraniczny (INO) – działania w placówkach wywiadowczych odbywające się pod przykrywką poselstw sowieckich i przedstawicielstw gospodarczych, kierowanie nielegałami, infiltracja emigracji rosyjskiej.
• Tajny Oddział Operacyjny (SOO) – inwigilacja za pomocą agentury (ludzi i obiektów), dokonywanie aresztowań i wykonywanie egzekucji.
• Oddział Kurierów – zabezpieczenie i dostarczanie poczty do urzędów.
• Oddział Administracyjny – nadzór nad więzieniami (od 1929 zajmował się również zabójstwami przeciwników politycznych za granicą ZSRR – tzw. Ruchome Grupy).

Podział terytorialny

Terytorialnie OGPU składało się z 12 okręgów:

• Okręg Leningradzki z siedzibą zarządu w Leningradzie.
• Okręg Moskiewski w Moskwie.
• Okręg Zachodni w Smoleńsku.
• Okręg Ukraiński w Charkowie.
• Okręg Przywołżański w Samarze.
• Okręg Przyuralski w Jekaterynburgu.
• Okręg Północnokaukaski w Rostowie n. Donem.
• Republika Kirgiska w Orenburgu.
• Okręg Kaukaski w Tyflisie.
• Okręg Turkiestański w Taszkencie.
• Okręg Syberyjski w Nowosybirsku.
• Okręg Dalekiego Wschodu w Czycie.

Każdy z okręgów podlegał kontroli Moskwy.

Liczba personelu

Do służby w OGPU wybierano ludzi pewnych, wcześniej sprawdzanych i umiejących pisać i czytać (nie zawsze przestrzegano tej procedury poboru), byli oni lepiej wyposażeni uzbrojeni i przeszkoleni od żołnierzy regularnych jednostek Armii Czerwonej.

W 1925 służbę w Zjednoczonym Państwowym Zarządzie Politycznym pełniło –

• w wojskach pogranicznych – 65 tys. żołnierzy,
• w wojskach wewnętrznych – 40 tys.,
• w wojskach konwojowych – 10 tys.

Funkcjonariusze OGPU pełnili także służbę wartowniczą na Kremlu, osłaniali działaczy partii i rządu oraz ochraniali ważniejsze obiekty w ZSRR.

Kolektywizacja (1929–1934)

Funkcjonariusze OGPU, na rozkaz Józefa Stalina przystąpili do narzucania kolektywizacji w latach 1929–1934, co doprowadziło do zaplanowanego głodu. Wykazali się wtedy dużą brutalnością wobec chłopów i ich rodzin, masowo mordując całe rodziny i paląc całe wsie.

1934 rok – likwidacja OGPU

Po śmierci szefa Zjednoczonego Państwowego Zarządu Politycznego OGPU, Wiaczesława Mienżynskiego, w maju 1934, OGPU zostało poddane gruntownej przebudowie i 10 lipca 1934 już jako Główny Zarząd Bezpieczeństwa Państwowego – GUGB, zostało włączone do NKWD ZSRR, pod przewodnictwem Gienricha Jagody.

Zobacz też

• OKB → biura doświadczalno-projektowe (Опытное конструкторское бюро – ОКБ)
• Amtorg

Bibliografia

• Pavel Sudoplatov, Anatoli Sudoplatov, Jerrold L. Schecter, Leona P. Schecter: Special Tasks: The Memoirs of an Unwanted Witness – A Soviet Spymaster, Little Brown, Boston, 1994
• Piotr Kołakowski: NKWD i GRU na ziemiach Polskich 1939–1945 (Kulisy wywiadu i kontrwywiadu), Dom wydawniczy Bellona Warszawa 2002
• Paweł Piotr Wieczorkiewicz: Łańcuch Śmierci: Czystka w Armii Czerwonej 1937-1939, Oficyna Wydawnicza „Rytm” Warszawa 2001