Piwonia (roślina)
 Piwonia lekarska | |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | |||
| Klasa | |||
| Nadrząd | |||
| Rząd | |||
| Rodzina |
piwoniowate | ||
| Rodzaj |
piwonia | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Paeonia L. Sp. Pl. 530. 1753 | |||
| Typ nomenklatoryczny | |||
| Synonimy | |||
| |||
| Zasięg | |||
| |||
_-_116.jpg)
Piwonia (Paeonia L.) – jedyny rodzaj należący do rodziny piwoniowatych (Paeoniaceae). Obejmuje 32[5]–35[4] gatunków. Pochodzą głównie z obszarów Europy i Azji o umiarkowanym klimacie. Centrum zróżnicowania stanowią Chiny, gdzie rośnie 15 gatunków, z czego 10 to endemity[6]. Do flory Europy południowej i wschodniej należy 7 gatunków[7], jedynie dwa gatunki pochodzą z zachodniego wybrzeża Ameryki Północnej[8]. Rośliny te występują głównie w miejscach skalistych, na słonecznych zboczach wśród muraw i w zbiorowiskach wysokich bylin[9][10], gatunki krzaczaste rosną w formacjach zaroślowych i w widnych, świetlistych lasach w Himalajach i w zachodnich oraz środkowych Chinach[9][10], często na skałach wapiennych[5]. Kwiaty zapylane są zwykle przez żywiące się pyłkiem chrząszcze[10].
Liczne gatunki, mieszańce i odmiany piwonii są uprawiane jako rośliny ozdobne, przy czym w Chinach jako takie znane są od co najmniej IV w. (piwonia drzewiasta)[9]. Rośliny te wykorzystywane są także jako lecznicze[5].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]
- Pokrój
- Większość gatunków to byliny, ale część z nich to niewysokie półkrzewy i krzewy do 2,5 m wysokości[8][9][10], czasem piwonia Ludlowa osiąga nawet 3,5 m wysokości[11]. Są to rośliny kłączowe (kłącze często drewniejące)[11], zwykle o korzeniach bulwiastych[10] i mięsistych pędach[9]. Łodygi są proste, pojedyncze lub rozgałęziające się[11].
- Liście
- Sezonowe[8], długoogonkowe i skrętoległe[11][9], zwykle skupione w szczytowej części pędów[9], często nieco skórzaste i mięsiste[10]. Blaszka liściowa jest kilkukrotnie trójdzielna lub pierzasta, z końcowymi odcinkami lancetowato klapowanymi, czasem z cienkimi, równowąskimi łatkami (piwonia delikatna)[9][10].
- Kwiaty
- Okazałe, osiągające ponad 15 cm średnicy[10], u piwonii drzewiastej i odmian przekraczające czasem ponad 30 cm[9]. Białe, różowe, purpurowe, rzadziej żółte, często pachnące. Mieszańce mają też kwiaty dwubarwne i pełne. Efektowny okwiat tworzą spiralnie rozwijające się płatki korony zwykle w liczbie 5–9 (rzadziej płatki są tylko cztery, a czasem bywa ich znacznie więcej, zwłaszcza u odmian uprawnych do ok. 25[11]), które otoczone są przez 5 nierównej wielkości działek kielicha i od 1 do 12 liściopodobnych przysadek[9]. Pręciki są bardzo liczne – jest ich od 50 do 200 i są one wolne. Nitki pręcików dochodzą do nasady pylników, które są prosto ku górze wzniesione i otwierają się podłużnymi pęknięciami[11]. Pręciki dojrzewają i uwalniają pyłek równocześnie[10]. Między pręcikami znajdują się gruczoły, interpretowane czasem jako prątniczki[11], wydzielające słodki sok i tworzące czasem pierścień wokół nasady górnego słupkowia. To tworzone jest przez wolne owocolistki w liczbie od jednego do ośmiu[9], przy czym najczęściej jest ich pięć[11]. Są one zwykle owłosione i zwieńczone krótką, szeroką szyjką słupka[9].
- Owoce
- Pękające mieszki, zawierające liczne, zwykle jaskrawo zabarwione nasiona zaopatrzone w osnówkę. Nasiona są czerwono-czarne lub niebieskie, między nimi znajdują się często sterylne nasiona czerwonej barwy[9][10].
Systematyka
[edytuj | edytuj kod]- Pozycja systematyczna
Rodzaj piwonia Paeonia należy do monotypowej rodziny piwoniowatych Paeoniaceae. Piwoniowate zajmują pozycję bazalną w kladzie obejmującym poza tym rodziny: altyngiowatych, oczarowatych, grujecznikowatych i Daphniphyllaceae w obrębie skalnicowców[2].
W przeszłości ze względu na podobieństwa morfologiczne rodzaj włączany bywał do jaskrowatych Ranunculaceae[9] i uznawany za najbliżej spokrewniony z glaucidium Glaucidium[11]. Później piwonie łączono z ukęślowatymi Dilleniaceae. Ostatecznie przynależność do skalnicowców potwierdziły badania molekularne[11].
Powiązania filogenetyczne rodziny w obrębie rzędu skalnicowców:
| skalnicowce |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
- Podział rodzaju na sekcje i gatunki (uwzględniono wybrane podgatunki z utrwalonymi zwyczajowymi nazwami gatunkowymi)[4][12][13]
Sekcja Mountan D.C. – piwonie krzewiaste
- podsekcja Delavayanae F.C. Stern
- Paeonia delavayi Franch. – piwonia Delavaya, piwonia żółta
- Paeonia ludlowii (Stern & G.Taylor) D.Y.Hong – piwonia Ludlowa
- podsekcja Vaginatae F.C. Stern
- Paeonia cathayana D.Y.Hong & K.Y.Pan
- Paeonia decomposita Hand.-Mazz.
- Paeonia jishanensis T.Hong & W.Z.Zhao
- Paeonia ostii T.Hong & J.X.Zhang
- Paeonia qiui Y.L.Pei & D.Y.Hong
- Paeonia rockii (S.G.Haw & Lauener) T.Hong & J.J.Li ex D.Y.Hong
- Paeonia × suffruticosa Andrews – piwonia drzewiasta
Sekcja Onaepia Lindley – piwonie zielne północnoamerykańskie
- Paeonia brownii Douglas ex Hook.
- Paeonia californica Nutt.
Sekcja Paeoniae – piwonie zielne auroazjatyckie
- Paeonia algeriensis Chabert
- Paeonia anomala L. – piwonia odmienna
- Paeonia anomala subsp. veitchii (Lynch) D.Y.Hong & K.Y.Pan – piwonia Veitcha
- Paeonia archibaldii Ruksans
- Paeonia arietina G.Anderson
- Paeonia × baokangensis Z.L.Dai & T.Hong
- Paeonia broteri Boiss. & Reut. – piwonia Brotero'a
- Paeonia cambessedesii (Willk.) Willk. – piwonia Cambessedesa
- Paeonia clusii Stern
- Paeonia coriacea Boiss.
- Paeonia corsica Sieber ex Tausch
- Paeonia daurica Andrews – piwonia dahurska
- Paeonia daurica subsp. mlokosewitschii (Lomakin) D.Y.Hong – piwonia Młokosiewicza
- Paeonia daurica subsp. macrophylla (Albov) D.Y.Hong – piwonia wielkolistna
- Paeonia emodi Royle
- Paeonia intermedia C.A.Mey. – piwonia pośrednia
- Paeonia × kayae Özhatay
- Paeonia kesrouanensis (J.Thiébaut) J.Thiébaut
- Paeonia lactiflora Pall. – piwonia chińska
- Paeonia ludlowii (Stern & G.Taylor) D.Y.Hong
- Paeonia mairei H.Lév.
- Paeonia × maleevii Kem.-Nath. ex Mordak & Punina
- Paeonia mascula (L.) Mill. – piwonia koralowa
- Paeonia obovata Maxim. – piwonia owalnolistkowa
- Paeonia officinalis L. – piwonia lekarska, piwonia miękka
- Paeonia parnassica Tzanoud.
- Paeonia peregrina Mill. – piwonia obca
- Paeonia sandrae Camarda
- Paeonia saueri D.Y.Hong, Xiao Q.Wang & D.M.Zhang
- Paeonia × saundersii Stebbins
- Paeonia sterniana H.R.Fletcher
- Paeonia tenuifolia L. – piwonia delikatna
- Paeonia wendelboi Ruksans & Zetterl.
- Paeonia × yananensis T.Hong & M.R.Li
Zastosowanie i uprawa
[edytuj | edytuj kod]Wiele gatunków z rodzaju piwonia to rośliny ozdobne. Uprawiane są w krajach, w których występują mroźne zimy, jedynie bowiem po przejściu takiego okresu spoczynku zawiązują obficie pąki kwiatowe[8]. Najlepiej rosną na stanowisku słonecznym i na żyznej glebie. Wymagają częstego nawożenia. Wskazane jest ściółkowanie, które zapewnia większą wilgoć w glebie. Rozmnaża się je głównie przez podział późną jesienią, a piwonie drzewiaste przez odrosty. W szkółkach zwykle rozmnaża się piwonie drzewiaste przez szczepienie na podkładkach, jednakże tak otrzymane rośliny są zwykle krótkowieczne.
Jako rośliny lecznicze wykorzystywanych jest kilka gatunków, w Chinach zwłaszcza Paeonia qiui (surowcem leczniczym jest kora korzeni)[5]. Południowoeuropejska piwonia lekarska wykorzystywana jest do leczenia chorób reumatycznych. Surowcem są płatki, ale też kłącze i nasiona[10]. Nasiona tego gatunku jadano w średniowiecznej Anglii[11].
Piwonia jest również wykorzystywana kulinarnie – jadalne są płatki kwiatów, które wykorzystywane są do dekoracji deserów oraz jako dodatek do herbat[14].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-02] (ang.).
- ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-03-02] (ang.).
- ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-20].
- ↑ a b c Paeonia L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-05-06].
- ↑ a b c d David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 668, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
- ↑ Deyuan Hong, Kai-yu Pan & Nicholas J. Turland: Paeoniaceae F. Rudolphi. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-05-06].
- ↑ Danesch Edeltraud, Danesch Othmar: Le monde fascinant de la flore alpine, Editions M.P.A, Saint-Sulpice (Suisse), b. r. (1984), s. 69, ISBN 2-88090-009-3
- ↑ a b c d Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 133. ISBN 0-333-73003-8.
- ↑ a b c d e f g h i j k Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe 2. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 16-17. ISBN 83-7079-779-2.
- ↑ a b c d e f g h i j k Maarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 232-233. ISBN 978-1-84246-634-6.
- ↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 135–136. ISBN 978-83-925110-5-2.
- ↑ Species. The Peony Society. [dostęp 2021-05-06].
- ↑ 9 ciekawostek o kwiatach Piwonii, które Cię na pewno zaskoczą! - Szmaragdowy Las - Kwiaciarnia w Krakowie [online], 3 kwietnia 2024 [dostęp 2024-04-13] (pol.).