Przejdź do zawartości

Piwonia (roślina)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Piwonia
Ilustracja
Piwonia lekarska
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

Saxifraganae

Rząd

skalnicowce

Rodzina

piwoniowate

Rodzaj

piwonia

Nazwa systematyczna
Paeonia L.
Sp. Pl. 530. 1753
Typ nomenklatoryczny

Paeonia officinalis L.[3]

Synonimy
  • Moutan Rchb.[4]
Zasięg
Mapa zasięgu
Piwonia chińska
Piwonia chińska 'La Perle'
Piwonia drzewiasta

Piwonia (Paeonia L.) – jedyny rodzaj należący do rodziny piwoniowatych (Paeoniaceae). Obejmuje 32[5]–35[4] gatunków. Pochodzą głównie z obszarów Europy i Azji o umiarkowanym klimacie. Centrum zróżnicowania stanowią Chiny, gdzie rośnie 15 gatunków, z czego 10 to endemity[6]. Do flory Europy południowej i wschodniej należy 7 gatunków[7], jedynie dwa gatunki pochodzą z zachodniego wybrzeża Ameryki Północnej[8]. Rośliny te występują głównie w miejscach skalistych, na słonecznych zboczach wśród muraw i w zbiorowiskach wysokich bylin[9][10], gatunki krzaczaste rosną w formacjach zaroślowych i w widnych, świetlistych lasach w Himalajach i w zachodnich oraz środkowych Chinach[9][10], często na skałach wapiennych[5]. Kwiaty zapylane są zwykle przez żywiące się pyłkiem chrząszcze[10].

Liczne gatunki, mieszańce i odmiany piwonii są uprawiane jako rośliny ozdobne, przy czym w Chinach jako takie znane są od co najmniej IV w. (piwonia drzewiasta)[9]. Rośliny te wykorzystywane są także jako lecznicze[5].

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]
Paeonia ludlowii
Owoce i nasiona Paeonia daurica
Pokrój
Większość gatunków to byliny, ale część z nich to niewysokie półkrzewy i krzewy do 2,5 m wysokości[8][9][10], czasem piwonia Ludlowa osiąga nawet 3,5 m wysokości[11]. Są to rośliny kłączowe (kłącze często drewniejące)[11], zwykle o korzeniach bulwiastych[10] i mięsistych pędach[9]. Łodygi są proste, pojedyncze lub rozgałęziające się[11].
Liście
Sezonowe[8], długoogonkowe i skrętoległe[11][9], zwykle skupione w szczytowej części pędów[9], często nieco skórzaste i mięsiste[10]. Blaszka liściowa jest kilkukrotnie trójdzielna lub pierzasta, z końcowymi odcinkami lancetowato klapowanymi, czasem z cienkimi, równowąskimi łatkami (piwonia delikatna)[9][10].
Kwiaty
Okazałe, osiągające ponad 15 cm średnicy[10], u piwonii drzewiastej i odmian przekraczające czasem ponad 30 cm[9]. Białe, różowe, purpurowe, rzadziej żółte, często pachnące. Mieszańce mają też kwiaty dwubarwne i pełne. Efektowny okwiat tworzą spiralnie rozwijające się płatki korony zwykle w liczbie 5–9 (rzadziej płatki są tylko cztery, a czasem bywa ich znacznie więcej, zwłaszcza u odmian uprawnych do ok. 25[11]), które otoczone są przez 5 nierównej wielkości działek kielicha i od 1 do 12 liściopodobnych przysadek[9]. Pręciki są bardzo liczne – jest ich od 50 do 200 i są one wolne. Nitki pręcików dochodzą do nasady pylników, które są prosto ku górze wzniesione i otwierają się podłużnymi pęknięciami[11]. Pręciki dojrzewają i uwalniają pyłek równocześnie[10]. Między pręcikami znajdują się gruczoły, interpretowane czasem jako prątniczki[11], wydzielające słodki sok i tworzące czasem pierścień wokół nasady górnego słupkowia. To tworzone jest przez wolne owocolistki w liczbie od jednego do ośmiu[9], przy czym najczęściej jest ich pięć[11]. Są one zwykle owłosione i zwieńczone krótką, szeroką szyjką słupka[9].
Owoce
Pękające mieszki, zawierające liczne, zwykle jaskrawo zabarwione nasiona zaopatrzone w osnówkę. Nasiona są czerwono-czarne lub niebieskie, między nimi znajdują się często sterylne nasiona czerwonej barwy[9][10].

Systematyka

[edytuj | edytuj kod]
Pozycja systematyczna

Rodzaj piwonia Paeonia należy do monotypowej rodziny piwoniowatych Paeoniaceae. Piwoniowate zajmują pozycję bazalną w kladzie obejmującym poza tym rodziny: altyngiowatych, oczarowatych, grujecznikowatych i Daphniphyllaceae w obrębie skalnicowców[2].

W przeszłości ze względu na podobieństwa morfologiczne rodzaj włączany bywał do jaskrowatych Ranunculaceae[9] i uznawany za najbliżej spokrewniony z glaucidium Glaucidium[11]. Później piwonie łączono z ukęślowatymi Dilleniaceae. Ostatecznie przynależność do skalnicowców potwierdziły badania molekularne[11].

Powiązania filogenetyczne rodziny w obrębie rzędu skalnicowców:

skalnicowce

Peridiscaceae





piwoniowate Paeoniaceae




altyngiowate Altingiaceae




oczarowate Hamamelidaceae




grujecznikowate Cercidiphyllaceae



Daphniphyllaceae









gruboszowate Crassulaceae




Aphanopetalaceae




Tetracarpaeaceae




Penthoraceae



wodnikowate Haloragaceae








iteowate Iteaceae




agrestowate Grossulariaceae



skalnicowate Saxifragaceae







Podział rodzaju na sekcje i gatunki (uwzględniono wybrane podgatunki z utrwalonymi zwyczajowymi nazwami gatunkowymi)[4][12][13]

Sekcja Mountan D.C. – piwonie krzewiaste

Sekcja Onaepia Lindley – piwonie zielne północnoamerykańskie

Sekcja Paeoniae – piwonie zielne auroazjatyckie

Zastosowanie i uprawa

[edytuj | edytuj kod]

Wiele gatunków z rodzaju piwonia to rośliny ozdobne. Uprawiane są w krajach, w których występują mroźne zimy, jedynie bowiem po przejściu takiego okresu spoczynku zawiązują obficie pąki kwiatowe[8]. Najlepiej rosną na stanowisku słonecznym i na żyznej glebie. Wymagają częstego nawożenia. Wskazane jest ściółkowanie, które zapewnia większą wilgoć w glebie. Rozmnaża się je głównie przez podział późną jesienią, a piwonie drzewiaste przez odrosty. W szkółkach zwykle rozmnaża się piwonie drzewiaste przez szczepienie na podkładkach, jednakże tak otrzymane rośliny są zwykle krótkowieczne.

Jako rośliny lecznicze wykorzystywanych jest kilka gatunków, w Chinach zwłaszcza Paeonia qiui (surowcem leczniczym jest kora korzeni)[5]. Południowoeuropejska piwonia lekarska wykorzystywana jest do leczenia chorób reumatycznych. Surowcem są płatki, ale też kłącze i nasiona[10]. Nasiona tego gatunku jadano w średniowiecznej Anglii[11].

Piwonia jest również wykorzystywana kulinarnie – jadalne są płatki kwiatów, które wykorzystywane są do dekoracji deserów oraz jako dodatek do herbat[14].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2021-03-02] (ang.).
  2. a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-03-02] (ang.).
  3. Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-20].
  4. a b c Paeonia L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-05-06].
  5. a b c d David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 668, DOI10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
  6. Deyuan Hong, Kai-yu Pan & Nicholas J. Turland: Paeoniaceae F. Rudolphi. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-05-06].
  7. Danesch Edeltraud, Danesch Othmar: Le monde fascinant de la flore alpine, Editions M.P.A, Saint-Sulpice (Suisse), b. r. (1984), s. 69, ISBN 2-88090-009-3
  8. a b c d Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
  9. a b c d e f g h i j k l m n Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 133. ISBN 0-333-73003-8.
  10. a b c d e f g h i j k Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe 2. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 16-17. ISBN 83-7079-779-2.
  11. a b c d e f g h i j k Maarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 232-233. ISBN 978-1-84246-634-6.
  12. Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 135–136. ISBN 978-83-925110-5-2.
  13. Species. The Peony Society. [dostęp 2021-05-06].
  14. 9 ciekawostek o kwiatach Piwonii, które Cię na pewno zaskoczą! - Szmaragdowy Las - Kwiaciarnia w Krakowie [online], 3 kwietnia 2024 [dostęp 2024-04-13] (pol.).