Powiat wołkowyski (I Rzeczpospolita)
53°08′N 24°29′E/53,127170 24,477800| powiat | |||
| 1566–1795 | |||
 Położenie powiatu wołkowyskiego na tle Wielkiego Księstwa Litewskiego I Rzeczypospolitej | |||
| |||
| Państwo | |||
|---|---|---|---|
| Województwo | |||
| Siedziba | |||
| Powierzchnia |
4810 km² | ||
| Populacja (1775) • liczba ludności |
| ||
| Szczegółowy podział administracyjny | |||
| |||
Położenie na mapie Polski w 1771 r.  | |||
| 53°08′N 24°29′E/53,127170 24,477800
| |||
.jpg)
Powiat wołkowyski – jednostka terytorialna województwa nowogródzkiego Wielkiego Księstwa Litewskiego i Rzeczypospolitej Obojga Narodów ze stolicą w Wołkowysku.
Województwo nowogródzkie powstało w 1507 roku po wyodrębnieniu go z województwa wileńskiego. W tym samym roku król Zygmunt I Stary nadał Wołkowyskowi prawa miejskie na prawie magdeburskim[1]. W ramach wielkiej reformy administracyjnej Wielkiego Księstwa Litewskiego przeprowadzonej przez króla Zygmunta Augusta w latach 1565–1566 podzielono to województwo na 3 powiaty: nowogródzki, słonimski i wołkowyski[2]. Wcześniej ziemia wołkowyska należała do województwa trockiego[3].
Powyższa reforma określała granice powiatu: od wschodu graniczył z powiatem słonimskim. Granica przebiegała na rzece Zelwie, obecnie nazwaną Zelwianka (biał. Зельвянка). Od północnego zachodu powiat graniczył z powiatem grodzieńskim województwa trockiego, a od południa – z powiatem brzeskolitewskim województwa brzeskolitewskiego[4]. Na północy granica dotykała Niemna, a na południu przebiegała naturalnie przez puszcze Różańską, Łyskowską i Świsłocką i liczne tamtejsze błota. Powierzchnia powiatu była znacznie większa niż powierzchnia powiatu wołkowyskiego w dwudziestoleniu międzywojennym[1].
Powiat (starostwo grodowe[1]) składał się ze starostw niegrodowych: jałowskiego (z miastem Jałówką), mścibowskiego (z miasteczkiem Mścibów), wołkowyskiego, wołpińskiego (z miasteczkiem Wołpą) i innych królewszczyzn[4].
Powiat w XVII wieku dzielił się na 14 parafii rzymsko-katolickich: Jałówka, Krzemienica, Łysków, Międzyrzecz, Mścibów, Porozów, Repla, Roś, Strubnica, Szydłowicze, Świsłocz, Wołkowysk, Wołpa i Zelwa. Parafie były różnej wielkości, odzwierciedlając podziały własności ziem i tradycje, np. parafja roska obejmowała wyłącznie klucz roski Stefana Branickiego, parafja zelwiańska – klucz zelwiański Jerzego Stanisława Sapiehy. Podobnie było częściowo w parafii wołpiańskiej, międzyrzeckiej i in. Powiat zamieszkiwali również unici. Plebanii unickich było 17[1].
Od momentu powstania w XVI wieku powiat był miejscem wielu bitew i przemarszów wojsk, co uniemożliwiało jego rozwój. Od I wojny północnej przez wojnę polsko-rosyjską (1654–1667) po wojny polsko-szwedzkie, co odnotowano w uchwale sejmu walnego w 1661 roku: Powiat wołkowyski lubo przez nieprzyjaciela toties [tyle razy] zrujnowany, y na wielu mieyscach spalony[5]. Spustoszenia wojenne spowodowały zmniejszenie się liczby ludności o 24%[6].
Liczbę ludności powiatu w 1690 roku szacuje się na 20 tysięcy osób[1]. Według lustracji z 1775 roku powiat liczył ogólnie 9 603 dymy[4] (gospodarstwa), co przy przyjęciu średnio 5,5 osób na dym, daje całkowitą liczbę ludności powiatu 53 000 osób.
W wyniku uchwał sejmu grodzieńskiego w 1793 roku w związku z II rozbiorem Polski większa część powiatu wołkowyskiego (oprócz parafii jałowskiej przyłączonej do ziemi sokolskiej; oraz parafii replańskiej i wołpieńskiej) weszła w skład utworzonego wtedy województwa grodzieńskiego. Powiat wołkowyski został zajęty przez Rosjan w ramach III rozbioru Polski i wszedł jako ujezd wołkowyski w skład guberni słonimskiej Imperium Rosyjskiego[7].
Szczegółowy opis powiatu, już z czasów Imperium Rosyjskiego znajduje się w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego[7].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d e Krakowski 1939 ↓, s. 249.
- ↑ Chłapowski 2009 ↓, s. 166.
- ↑ Z przeszłości powiatu wołkowyskiego, opowiedział Wołyniak, Kraków: Nakładem Spółki Wydawniczej Polskiej, 1905, s. 2 [dostęp 2024-08-23].
- ↑ a b c Litwa, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. V: Kutowa Wola – Malczyce, Warszawa 1884, s. 330.. Opis powiatu wołkowyskiego z czasów I Rzeczypospolitej znajduje się na stronie 340.
- ↑ Volumina Legum: przedruk zbioru praw staraniem xx. pijarów w Warszawie od r. 1732 do r. 1782, t. 4, Petersburg: Nakładem i drukiem Jozafata Ohryzki, 1859, s. 386–389 [dostęp 2024-08-23].
- ↑ Józef Morzy, Kryzys demograficzny na Litwie i Białorusi w II połowie XVII wieku, „Prace Wydziału Filozoficzno-Historycznego”, Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, 1965, s. 405.
- ↑ a b Wołkowysk, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIII: Warmbrun – Worowo, Warszawa 1893, s. 875.. Opis powiatu wołkowyskiego z czasów Imperium Rosyjskiego znajduje się na stronie 878.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Krzysztof Chłapowski, Granice i podziały administracyjne Królestwa Polskiego i Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XV–XVIII wieku, „Studia Geohistorica”, 7, 2009, s. 163–189, DOI: 10.12775/SG.2019.09 [dostęp 2024-08-23].
- Stefan Krakowski, Powiat wołkowyski w końcu w. XVII. (Próba odtworzenia stosunków administracyjnych, gospodarczych i ludnościowych na podstawie taryfy podymnego z r. 1690), „Ateneum Wileńskie”, 14 (1), Wilno 1939, s. 249–262 [dostęp 2024-08-23].
- Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2005, s. 586 (biał.).
- Witold Karpyza, Ziemia Wołkowyska IV [online] [dostęp 2024-08-23].