Przymus adwokacki

Przymus adwokacki (przymus adwokacko-radcowski) – obowiązek zastąpienia strony przez fachowego pełnomocnika przy dokonywaniu określonej czynności procesowej albo w określonej fazie postępowania. Oznacza pozbawienie strony zdolności postulacyjnej. Celem jest zapewnienie skutecznej pomocy prawnej, w sytuacji sporządzenia pisma, które wymaga wiedzy specjalistycznej.

Przymus adwokacki funkcjonuje w różnym zakresie w różnych systemach prawnych. Zapewnia (przynajmniej teoretycznie) większy profesjonalizm w zachowaniu strony w procesie oraz podyktowane jest zasadami ekonomii procesowej (według uzasadnienia do projektu ustawy). Jego drugą stroną jest jednak częściowe utrudnienie stronie dostępu do sądu. By nie zamykać drogi sądowej osobom, których nie stać na poniesienie kosztów zastępstwa procesowego polski ustawodawca wprowadził możliwość złożenia wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego z urzędu.

W polskim wymiarze sprawiedliwości przymus adwokacki występuje jako przymus adwokacko-radcowski i jest przewidziany – ogólnie rzecz biorąc – przy wnoszeniu nadzwyczajnych środków zaskarżenia do instancji kasacyjnej (przede wszystkim do Sądu Najwyższego. Przymus adwokacko-radcowski limituje także możliwość wnoszenia nadzwyczajnych środków zaskarżenia, tj. kasacji oraz wniosku o wznowienie postępowania.

Postępowanie cywilne

W postępowaniu cywilnym przymus adwokacko-radcowski rozciąga się na całe postępowanie przed Sądem Najwyższym oraz na czynności procesowe związane z postępowaniem przed tym sądem podejmowane przed sądem niższej instancji (art. 87¹ § 1 Kodeksu postępowania cywilnego).

Oznacza to, że tylko adwokat lub radca prawny może sporządzić skargę kasacyjną, wnieść ją do sądu i reprezentować stronę w postępowaniu kasacyjnym. Dotyczy to odpowiednio także postępowania wszczętego na skutek zażalenia na postanowienie sądu drugiej instancji rozpoznawanego przez Sąd Najwyższy oraz rozpoznawanej przez ten sąd skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia.

W poniższych sprawach przymus adwokacko-radcowski jest jednak wyłączony:

• w postępowaniu o zwolnienie z kosztów sądowych oraz ustanowienie adwokata lub radcy prawnego (kryterium funkcjonalne)
• gdy stroną, jej organem, przedstawicielem ustawowym lub pełnomocnikiem jest sędzia, prokurator, notariusz albo profesor lub doktor habilitowany nauk prawnych, a także gdy stroną, jej organem lub przedstawicielem ustawowym jest adwokat, radca prawny lub radca Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej (kryterium podmiotowe).

W postępowaniu grupowym powoda obligatoryjnie zastępuje adwokat lub radca prawny, chyba że sam wykonuje jeden z tych zawodów (art. 4 ust. 4 ustawy z dnia 17 grudnia 2009 r. o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym).

W postępowaniu cywilnym w sprawach własności intelektualnej obowiązuje zastępstwo stron przez adwokatów, radców prawnych lub rzeczników patentowych. Nie dotyczy to spraw o wartości przedmiotu sporu poniżej 20 000 złotych. Sąd może ponadto zwolnić stronę z obowiązku tego zastępstwa.

Postępowanie karne

W postępowaniu karnym przymus adwokacko-radcowski występuje w pięciu przypadkach:

1. przy wnoszeniu subsydiarnego aktu oskarżenia (art. 55 § 2 Kodeksu postępowania karnego)
2. przy składaniu kasacji (art. 526 § 2 k.p.k.)
3. przy składaniu skargi na wyrok sądu odwoławczego (art. 526 § 2 w zw. z art. 539f k.p.k.)
4. przy składaniu apelacji od wyroku sądu okręgowego orzekającego jako sąd pierwszej instancji (art. 446 § 1 k.p.k.)
5. przy składaniu wniosku o wznowienie postępowania (art. 545 § 2 k.p.k.).

Przymus adwokacko-radcowski jest tu jednak ograniczony tylko do tego, że kasacja, skarga, apelacja lub wniosek o wznowienie postępowania winny zostać sporządzone i podpisane przez adwokata lub radcę prawnego, o ile pochodzą od strony innej niż prokurator. W wypadku wniesienia pisma procesowego w sytuacji objętej przymusem adwokacko-radcowskim, stosowanie do treści art. 120 k.p.k. należy wezwać wnoszącego o uzupełnienie braków formalnych.

Postępowanie administracyjnosądowe

W postępowaniu administracyjnosądowym przymus adwokacko-radcowski występuje w czterech przypadkach:

1. przy wnoszeniu skargi kasacyjnej od wyroku wojewódzkiego sądu administracyjnego do Naczelnego Sądu Administracyjnego (art. 175 § 1 Prawa o postępowaniu przed sądami administracyjnymi)
2. przy wnoszeniu do Naczelnego Sądu Administracyjnego zażalenia na postanowienie wojewódzkiego sądu administracyjnego o odrzuceniu skargi kasacyjnej (art. 194 § 4)
3. przy wnoszeniu do Naczelnego Sądu Administracyjnego skargi o wznowienie postępowania (art. 276)
4. przy wnoszeniu do Naczelnego Sądu Administracyjnego skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 285f § 3).

Przymus adwokacko-radcowski polega na tym, że skarga powinna zostać sporządzona przez adwokata lub radcę prawnego (w sprawach podatkowych także przez doradcę podatkowego, w sprawach z zakresu własności przemysłowej przez rzecznika patentowego).

Postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym

Przymus adwokacko-radcowski występuje w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym w sprawach ze skargi konstytucyjnej. Zasada ta nie ma zastosowania, gdy sam skarżący jest notariuszem, prokuratorem, sędzią lub osobą posiadająca co najmniej stopień naukowy doktora habilitowanego w zakresie nauk prawnych.

Linki zewnętrzne

• Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2021 r. poz. 1805)
• Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 2022 r. poz. 1375)
• Ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz.U. z 2023 r. poz. 1634)