Regionalizm (językoznawstwo)
Regionalizm – element językowy, cecha językowa (cecha wymowy, wyraz, forma wyrazowa, konstrukcja składniowa itp.) właściwa dla mowy mieszkańców pewnego regionu[1][2][3].
Regionalizmy są zwykle dobrze osadzone w tradycji regionu, używane od wielu dziesiątków lat i spotykają się z aprobatą normatywną[1]. Niektóre regionalizmy przenikają z czasem do języka ogólnego[4]. Zachowanie regionalizmów uchodzi za świadectwo bogactwa języka, sprzyjające jego różnorodności, a także za odzwierciedlenie historii i kultury danego regionu[5][6]. Nawet w obliczu zaniku dialektów tradycyjnych (na korzyść języka ogólnego) wśród użytkowników polszczyzny utrzymują się cechy regionalne, zwłaszcza w zakresie leksyki[7]. Najczęściej są to elementy języka potocznego, raczej niespotykane w formalnych wypowiedziach pisemnych[8].
Regionalizmy często mają podłoże dialektalne; bywa też, że są to zapożyczenia charakterystyczne dla danego regionu (przede wszystkim pożyczki rosyjskie, niemieckie, francuskie), a niektóre z nich to kontynuacje archaizmów[9][10].
Terminologia
[edytuj | edytuj kod]Synonimem terminu „regionalizm” jest „prowincjonalizm”[11], to drugie określenie jest jednak używane rzadko (bądź całkowicie nieużywane) ze względu na towarzyszące mu ujemne nacechowanie[12][1].
W terminologii polskiej rozróżnia się dialektyzmy, które są cechami gwarowymi, i regionalizmy, czyli formy lokalne, które wchodzą w skład języka ogólnopolskiego[13]. Według tej klasyfikacji do regionalizmów zalicza się elementy językowe, które występują w mowie potocznej warstw wykształconych danego regionu[9]. Można też przyjąć, że chodzi o elementy spotykane w języku wszystkich mieszkańców regionu, zarówno w mowie, jak i w piśmie[5]. Regionalizmy uchodzą przeważnie za część normy użytkowej polszczyzny ogólnej, choć nie są w powszechnym obiegu na całym terytorium języka[14][5]. Dialektyzmy to natomiast wtręty gwarowe, tj. cechy właściwe dla gwar ludowych i nieakceptowane przez wzorce języka literackiego[15][16]. Regionalizmy stanowią zatem „ogniwo pośrednie między składnikami języka ogólnego a elementami dialektów ludowych”[5]. Regionalizmy odgranicza się również od tzw. błędów językowych, czyli wszelkich nienormatywnych elementów spotykanych w obiegu językowym, nienoszących znamion form lokalnych[17].
Granica między regionalizmem a dialektyzmem nie zawsze jest łatwa do sprecyzowania[18].
W szerszym ujęciu mianem regionalizmów określa się ogólnie elementy językowe o charakterze regionalnym, w tym te pozbawione sankcji normatywnej[1][14]. Regionalizmy (i prowincjonalizmy) bywają także definiowane jako elementy regionalne, które występują poza obręb języka literackiego (np. na gruncie rumuńskim)[3]. W terminologii czeskiej pod pojęciem regionalizmów rozumie się dialektyzmy, których zasięg wykracza poza granice dialektów lokalnych[19].
Podział regionalizmów
[edytuj | edytuj kod]Regionalizmy fonetyczne
[edytuj | edytuj kod]Przykłady: cechą regionalną południowopolską jest artykulacja połączeń -nk- i -ng- zawsze z tylnojęzykowym dźwiękiem ŋ.: [okieŋko], [firaŋka], [baŋk], [balaŋga]. Na północy Polski (i w wymowie nienacechowanej) głoska ŋ, występuje przed k, g tylko w wyrazach obcych ([baŋk], [balaŋga)], choć i w tych wypadkach zdarza się wymowa z n (uchodząca za mniej poprawną: [bank], [balanga]); w wyrazach rodzimych słychać w tym regionie zawsze [nk]: [okienko], [firanka], [poranka]. Wymowa udźwięczniająca jest charakterystyczna dla południa i zachodu Polski, wymowa ubezdźwięczniająca – dla północy. W normie wzorcowej mieści się też wymawianie bądź niewymawianie dźwięcznego h, a także przedniojęzykowego ł. Dźwięczne h i przedniojęzykowe ł są charakterystyczne dla Kresów Wschodnich, ich brak – dla reszty kraju.
Regionalizmy leksykalne
[edytuj | edytuj kod]Są to różnice w słownictwie[21].
Przykłady: krakowskie bil – słonina, grysik – kasza manna, poznańskie pyry – ziemniaki, chabas – mięso, białostockie przynuka – zachęcanie do posiłku, kozytac – łaskotać, warszawskie schaboszczak, śląskie gruba – kopalnia. Najczęstsze spośród nich są regionalizmy semantyczne (inne lub dodatkowe znaczenie danego wyrazu). Przykłady: krakowskie drzewko – choinka, bańka – bombka na choinkę, poznańskie góra – strych, haczyk – pogrzebacz, białostockie gościniec – podarunek, mączka – miałki cukier, śląskie synek – chłopak.
Regionalizmy leksykalne dzielą się na[5]:
- o podłożu gwarowym
- stanowiące kontynuację wyrazów staropolskich w ich pierwotnym znaczeniu, np. prawie – akurat
- zapożyczenia z języków obcych, np. plyndze
Regionalizmy morfologiczne
[edytuj | edytuj kod]Są to różnice w formie wyrazów[21].
Przykłady: częste w polszczyźnie południowej formy czasowników z pominiętym elementem -na- (np. błysła, prysł, sięgła), częstsze także formy czasowników z zaimkiem się (wrócić się, słuchać się, pytać się), zakończone spółgłoską twardą formy 1. osoby Ip i 3. osoby Im (typu kapę, łapą), a także różnice w przypisywaniu rodzaju gramatycznego pewnym rzeczownikom, np. krakowskie ta magiel, ta litra, białostockie ta kartofla, ten kieszeń, ta piec.
- regionalizmy składniowe – rzadkie.
Przykłady: białostockie podobny na kogoś, u mnie jest pytanie, poznańskie podobny komuś, szukać za czymś, co ja za to mogę?.
- regionalizmy fleksyjne – najrzadsze
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d Markowski 2005 ↓, s. 107.
- ↑ Jean Dubois, Dictionnaire de linguistique, Paris: Larousse, 1991, s. 406, ISBN 978-2-03-340308-9 (fr.).
- ↑ a b regionalism, [w:] Gheorghe Constantinescu-Dobridor, Dicționar de termeni lingvistici, București: Editura Teora, 1998, ISBN 973-601-496-7, OCLC 41214694 [dostęp 2018-11-04] (rum.).
- ↑ Witold Doroszewski (red.), regionalizm, [w:] Słownik języka polskiego [online], PWN [dostęp 2019-01-18].
- ↑ a b c d e Halina Karaś, Regionalizm, [w:] Dialektologia polska [online] [dostęp 2017-12-23].
- ↑ Szymańska 2015 ↓, s. 375.
- ↑ Anna Berlińska, Teaching Mother Tongue Polish, [w:] Witold Tulasiewicz, Anthony Adams (red.), Teaching the Mother Tongue in a Multilingual Europe, London–New York: Continuum, 2005, s. 163–173, ISBN 978-0-8264-7027-0, OCLC 232292774 (ang.), patrz s. 166.
- ↑ Bartol-Jarosińska 1988 ↓, s. 173.
- ↑ a b Bartol-Jarosińska 1988 ↓, s. 172.
- ↑ Szymańska 2015 ↓, s. 368.
- ↑ provincialism, [w:] Gheorghe Constantinescu-Dobridor, Dicționar de termeni lingvistici, București: Editura Teora, 1998, ISBN 973-601-496-7, OCLC 41214694 [dostęp 2019-05-05] (rum.).
- ↑ Walery Pisarek, Encyklopedia języka polskiego, wyd. 3, Wrocław: Ossolineum, 1999, s. 318.
- ↑ Robert Allen Rothstein, Two Words to the Wise: Reflections on Polish Language, Literature, and Folklore, Bloomington: Slavica Publishers, 2008, s. 54, ISBN 978-0-89357-361-4, OCLC 277086229 (ang.).
- ↑ a b Markowski 2010 ↓, Regionalizmy.
- ↑ Polański 1999 ↓, s. 120.
- ↑ Halina Karaś, Dialektyzmy a regionalizmy, [w:] Dialektologia polska [online] [dostęp 2018-08-30].
- ↑ Monika Szymańska, Regionalizmy językowe w świadomości użytkowników języka polskiego, Katowice 2011, s. 5, 183–185 [dostęp 2018-11-04].
- ↑ Bartol-Jarosińska 1988 ↓, s. 174.
- ↑ Zdeňka Hladká, Dialektismus, [w:] Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 [zarchiwizowane z adresu 2021-08-23] (cz.).
- ↑ Halina Karaś, Typy i przykłady regionalizmów, [w:] Dialektologia polska [online] [dostęp 2017-12-23].
- ↑ a b Polański 1999 ↓, s. 485.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Kazimierz Polański (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. 2, Wrocław: Ossolineum, 1999, ISBN 83-04-04445-5, OCLC 835934897.
- Andrzej Markowski, Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, ISBN 83-01-14526-9.
- Regionalizmy, [w:] Andrzej Markowski, Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN, Warszawa 2010, ISBN 978-83-01-14198-1.
- Danuta Bartol-Jarosińska, Problematyka normatywna regionalizmów, „Poradnik Językowy”, 3/1988, s. 165–176 [dostęp 2024-06-28].
- Monika Szymańska, Regionalizmy a dialektyzmy — rozróżnienie w literaturze przedmiotu i w świadomości użytkowników języka, „Język Polski”, 95 (4), 2015, s. 366–377, DOI: 10.31286/JP.95.4.7, ISSN 2720-1406.