Przejdź do zawartości

Regionalizm (językoznawstwo)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Regionalizmelement językowy, cecha językowa (cecha wymowy, wyraz, forma wyrazowa, konstrukcja składniowa itp.) właściwa dla mowy mieszkańców pewnego regionu[1][2][3].

Regionalizmy są zwykle dobrze osadzone w tradycji regionu, używane od wielu dziesiątków lat i spotykają się z aprobatą normatywną[1]. Niektóre regionalizmy przenikają z czasem do języka ogólnego[4]. Zachowanie regionalizmów uchodzi za świadectwo bogactwa języka, sprzyjające jego różnorodności, a także za odzwierciedlenie historii i kultury danego regionu[5][6]. Nawet w obliczu zaniku dialektów tradycyjnych (na korzyść języka ogólnego) wśród użytkowników polszczyzny utrzymują się cechy regionalne, zwłaszcza w zakresie leksyki[7]. Najczęściej są to elementy języka potocznego, raczej niespotykane w formalnych wypowiedziach pisemnych[8].

Regionalizmy często mają podłoże dialektalne; bywa też, że są to zapożyczenia charakterystyczne dla danego regionu (przede wszystkim pożyczki rosyjskie, niemieckie, francuskie), a niektóre z nich to kontynuacje archaizmów[9][10].

Terminologia

[edytuj | edytuj kod]

Synonimem terminu „regionalizm” jest „prowincjonalizm”[11], to drugie określenie jest jednak używane rzadko (bądź całkowicie nieużywane) ze względu na towarzyszące mu ujemne nacechowanie[12][1].

W terminologii polskiej rozróżnia się dialektyzmy, które są cechami gwarowymi, i regionalizmy, czyli formy lokalne, które wchodzą w skład języka ogólnopolskiego[13]. Według tej klasyfikacji do regionalizmów zalicza się elementy językowe, które występują w mowie potocznej warstw wykształconych danego regionu[9]. Można też przyjąć, że chodzi o elementy spotykane w języku wszystkich mieszkańców regionu, zarówno w mowie, jak i w piśmie[5]. Regionalizmy uchodzą przeważnie za część normy użytkowej polszczyzny ogólnej, choć nie są w powszechnym obiegu na całym terytorium języka[14][5]. Dialektyzmy to natomiast wtręty gwarowe, tj. cechy właściwe dla gwar ludowych i nieakceptowane przez wzorce języka literackiego[15][16]. Regionalizmy stanowią zatem „ogniwo pośrednie między składnikami języka ogólnego a elementami dialektów ludowych”[5]. Regionalizmy odgranicza się również od tzw. błędów językowych, czyli wszelkich nienormatywnych elementów spotykanych w obiegu językowym, nienoszących znamion form lokalnych[17].

Granica między regionalizmem a dialektyzmem nie zawsze jest łatwa do sprecyzowania[18].

W szerszym ujęciu mianem regionalizmów określa się ogólnie elementy językowe o charakterze regionalnym, w tym te pozbawione sankcji normatywnej[1][14]. Regionalizmy (i prowincjonalizmy) bywają także definiowane jako elementy regionalne, które występują poza obręb języka literackiego (np. na gruncie rumuńskim)[3]. W terminologii czeskiej pod pojęciem regionalizmów rozumie się dialektyzmy, których zasięg wykracza poza granice dialektów lokalnych[19].

Podział regionalizmów

[edytuj | edytuj kod]

Regionalizmy fonetyczne

[edytuj | edytuj kod]

Są to różnice w wymowie[20].

Przykłady: cechą regionalną południowopolską jest artykulacja połączeń -nk- i -ng- zawsze z tylnojęzykowym dźwiękiem ŋ.: [okieŋko], [firaŋka], [baŋk], [balaŋga]. Na północy Polski (i w wymowie nienacechowanej) głoska ŋ, występuje przed k, g tylko w wyrazach obcych ([baŋk], [balaŋga)], choć i w tych wypadkach zdarza się wymowa z n (uchodząca za mniej poprawną: [bank], [balanga]); w wyrazach rodzimych słychać w tym regionie zawsze [nk]: [okienko], [firanka], [poranka]. Wymowa udźwięczniająca jest charakterystyczna dla południa i zachodu Polski, wymowa ubezdźwięczniająca – dla północy. W normie wzorcowej mieści się też wymawianie bądź niewymawianie dźwięcznego h, a także przedniojęzykowego ł. Dźwięczne h i przedniojęzykowe ł są charakterystyczne dla Kresów Wschodnich, ich brak – dla reszty kraju.

Regionalizmy leksykalne

[edytuj | edytuj kod]

Są to różnice w słownictwie[21].

Przykłady: krakowskie bil – słonina, grysik – kasza manna, poznańskie pyry – ziemniaki, chabas – mięso, białostockie przynuka – zachęcanie do posiłku, kozytac – łaskotać, warszawskie schaboszczak, śląskie gruba – kopalnia. Najczęstsze spośród nich są regionalizmy semantyczne (inne lub dodatkowe znaczenie danego wyrazu). Przykłady: krakowskie drzewko – choinka, bańka – bombka na choinkę, poznańskie góra – strych, haczyk – pogrzebacz, białostockie gościniec – podarunek, mączka – miałki cukier, śląskie synek – chłopak.

Regionalizmy leksykalne dzielą się na[5]:

  • o podłożu gwarowym
  • stanowiące kontynuację wyrazów staropolskich w ich pierwotnym znaczeniu, np. prawie – akurat
  • zapożyczenia z języków obcych, np. plyndze

Regionalizmy morfologiczne

[edytuj | edytuj kod]

Są to różnice w formie wyrazów[21].

Przykłady: częste w polszczyźnie południowej formy czasowników z pominiętym elementem -na- (np. błysła, prysł, sięgła), częstsze także formy czasowników z zaimkiem się (wrócić się, słuchać się, pytać się), zakończone spółgłoską twardą formy 1. osoby Ip i 3. osoby Im (typu kapę, łapą), a także różnice w przypisywaniu rodzaju gramatycznego pewnym rzeczownikom, np. krakowskie ta magiel, ta litra, białostockie ta kartofla, ten kieszeń, ta piec.

  • regionalizmy składniowe – rzadkie.

Przykłady: białostockie podobny na kogoś, u mnie jest pytanie, poznańskie podobny komuś, szukać za czymś, co ja za to mogę?.

  • regionalizmy fleksyjne – najrzadsze

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. a b c d Markowski 2005 ↓, s. 107.
  2. Jean Dubois, Dictionnaire de linguistique, Paris: Larousse, 1991, s. 406, ISBN 978-2-03-340308-9 (fr.).
  3. a b regionalism, [w:] Gheorghe Constantinescu-Dobridor, Dicționar de termeni lingvistici, București: Editura Teora, 1998, ISBN 973-601-496-7, OCLC 41214694 [dostęp 2018-11-04] (rum.).
  4. Witold Doroszewski (red.), regionalizm, [w:] Słownik języka polskiego [online], PWN [dostęp 2019-01-18].
  5. a b c d e Halina Karaś, Regionalizm, [w:] Dialektologia polska [online] [dostęp 2017-12-23].
  6. Szymańska 2015 ↓, s. 375.
  7. Anna Berlińska, Teaching Mother Tongue Polish, [w:] Witold Tulasiewicz, Anthony Adams (red.), Teaching the Mother Tongue in a Multilingual Europe, London–New York: Continuum, 2005, s. 163–173, ISBN 978-0-8264-7027-0, OCLC 232292774 (ang.), patrz s. 166.
  8. Bartol-Jarosińska 1988 ↓, s. 173.
  9. a b Bartol-Jarosińska 1988 ↓, s. 172.
  10. Szymańska 2015 ↓, s. 368.
  11. provincialism, [w:] Gheorghe Constantinescu-Dobridor, Dicționar de termeni lingvistici, București: Editura Teora, 1998, ISBN 973-601-496-7, OCLC 41214694 [dostęp 2019-05-05] (rum.).
  12. Walery Pisarek, Encyklopedia języka polskiego, wyd. 3, Wrocław: Ossolineum, 1999, s. 318.
  13. Robert Allen Rothstein, Two Words to the Wise: Reflections on Polish Language, Literature, and Folklore, Bloomington: Slavica Publishers, 2008, s. 54, ISBN 978-0-89357-361-4, OCLC 277086229 (ang.).
  14. a b Markowski 2010 ↓, Regionalizmy.
  15. Polański 1999 ↓, s. 120.
  16. Halina Karaś, Dialektyzmy a regionalizmy, [w:] Dialektologia polska [online] [dostęp 2018-08-30].
  17. Monika Szymańska, Regionalizmy językowe w świadomości użytkowników języka polskiego, Katowice 2011, s. 5, 183–185 [dostęp 2018-11-04].
  18. Bartol-Jarosińska 1988 ↓, s. 174.
  19. Zdeňka Hladká, Dialektismus, [w:] Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 [zarchiwizowane z adresu 2021-08-23] (cz.).
  20. Halina Karaś, Typy i przykłady regionalizmów, [w:] Dialektologia polska [online] [dostęp 2017-12-23].
  21. a b Polański 1999 ↓, s. 485.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]