Sąd konstytucyjny

Sąd konstytucyjny – specjalny organ sądowy powołany do kontroli konstytucyjności prawa i innymi sprawami powierzonymi przez konstytucję.

Kompetencje

Instytucja sądowej kontroli konstytucyjności prawa występuje w dwóch zasadniczych odmianach: amerykańskiej i europejskiej. W systemie amerykańskim (starszym) kontrola konstytucyjności sprawowana jest przez sądy powszechne. W modelu europejskim, kontrola powierzona zostaje wyodrębnionemu sądowi konstytucyjnemu. Są to sądy specjalne, uznawane za jeden z centralnych organów państwa. Podstawową ich kompetencją jest badanie zgodności z normami konstytucyjnymi norm prawnych niższego rzędu - norm ustawowych i podustawowych (np. rozporządzeń)  . Wiele krajów (szczególnie Ameryki Łacińskiej przyjęło model mieszany kontroli konstytucyjności prawa. W modelu tym kontrolę sprawuje odrębna izba Sądu Najwyższego.

Obok kontroli konstytucyjności prawa sądy konstytucyjne mają często inne kompetencje: rozwiązywanie sporów kompetencyjnych pomiędzy najwyższymi organami państwa, kontrolę prawidłowości wyborów i referendów, kontrolę konstytucyjności partii politycznych (z możliwością ich delegalizacji), czy prowadzenie postępowań karnych w sprawach przestępstw popełnionych przez wysokich funkcjonariuszy państwowych.

Modele sądu konstytucyjnego

Wyróżnia się dwie zasadnicze formy działania sądów konstytucyjnych: francuską oraz niemiecką, przy czym w niektórych krajach (np. we Włoszech) istnieje model pośredni. Kryterium wyróżniającym jest to, kto jest uprawniony do wniesienia sprawy przed sąd konstytucyjny. W odmianie francuskiej. jedynie pewne organy (ombudsman, prezydent), czy grupy polityczne (najczęściej określona grupa parlamentarzystów), mają kompetencje do zgłaszania wniosku o taką kontrolę. Kontrola jest abstrakcyjna, tzn. opiera się na samej wątpliwości danego organu, czy dany akt prawny jest zgodny z konstytucją. Obywatele nie mają bezpośredniego dostępu do sądu konstytucyjnego.

W wersji niemieckiej kontrola konstytucyjności jest konkretna. Obywatele, którzy czują, że ich podstawowe prawa i wolności zostały naruszone i którzy wyczerpali drogę sądową przed sądami powszechnymi, mogą wystąpić ze skargą konstytucyjną do sądu konstytucyjnego, który zbada konstytucyjność aktu prawnego na podstawie którego sąd podjął decyzję. Warunki skargi konstytucyjnej są wyraźnie sprecyzowane i składana jest ona najczęściej za pośrednictwem sądu powszechnego lub najwyższego. Sądy powszechne mogą też występować do sądu konstytucyjnego w formie pytania prejudycjalnego.

Poszczególne kraje różnią się też tym, jakie są konsekwencje orzeczenia o niekonstytucyjności. Przy kontroli konkretnej, najczęściej stwierdzenie niekonstytucyjności obowiązuje jedynie w danej sprawie. Przy kontroli abstrakcyjnej niekonstytucyjna norma prawna usuwana jest z systemu prawnego. W większości krajów orzeczenie sądu konstytucyjnego jest ostateczne, choć w niektórych możliwej jest przegłosowanie orzeczenia przez parlament. Jedyną drogą na wprowadzenie danych norm do systemu prawnego jest wtedy zmiana konstytucji. W Niemczech Trybunał Konstytucyjny może w niektórych przypadkach stwierdzić niekonstytucyjność niektórych poprawek do konstytucji. W niektórych krajach (Kanada) parlament może w głosowaniu zwykłym uchylić orzeczenie sądu konstytucyjnego .

Sądy konstytucyjne na świecie

Sądy konstytucyjne powstały w Europie i obecnie są powszechne w krajach Unii Europejskiej. Również większość krajów byłego bloku wschodniego utworzyła takie sądy podczas transformacji ustrojowej.

Istniejące sądy konstytucyjne w oparciu o zestawienie Roberta L. Maddexa (2008), dane uaktualnione do stanu z 2015

Afryka	Ameryki	Azja	Europa
Afryka Południowa, Algieria, Egipt, Etiopia, Jordania, Kamerun, Maroko, Sudan, Tunezja, Uganda	Boliwia, Chile, Ekwador, Gwatemala, Kolumbia, Peru	Bangladesz, Indonezja, Kambodża, Kazachstan, Korea Południowa, Mongolia, Sri Lanka, Syria, Tajwan, Tadżykistan, Tajlandia, Turcja, Uzbekistan	Albania, Andora, Armenia, Austria, Azerbejdżan, Białoruś, Belgia, Bośnia i Hercegowina, Bułgaria, Chorwacja, Czarnogóra, Czechy, Francja, Gruzja, Hiszpania, Litwa, Łotwa, Macedonia, Mołdawia, Niemcy, Polska, Portugalia, Rosja, Rumunia, Serbia, Słowacja, Słowenia, Ukraina, Węgry, Włochy

Funkcje

Sądy konstytucyjne spełniają kilka funkcji ustrojowych:

1. są formą nakładania konstytucyjnych ograniczeń na działalność władz ustawodawczej i wykonawczej ,
2. powstrzymują większość parlamentarną przed uzurpacją władzy ,
3. chronią mniejszości przed tyranią większości ,
4. pozwalają na rzeczywistą realizację zasad i wartości konstytucyjnych, w tym w szczególności praw obywatelskich, w szczególności w sytuacjach, gdy są one naruszane przez władze lub przez większość społeczeństwa,
5. pozwalają rozwiązać niektóre palące problemy i konflikty, które nie dają się rozwiązać drogą parlamentarną z powodu zbytniej polaryzacji politycznej ,
6. dzięki instytucji skargi konstytucyjnej, wyposażają obywateli w uprawnienia wpływania na kształt ustroju, przez co jest instrumentem pogłębiania demokratyzacji ustroju i zwiększenia jego legitymizacji.

Bibliografia

• Víctor FerreresV.F. Comella Víctor FerreresV.F., The Rise of Specialized Constitutional Courts, [w:] TomT. Ginsburg, RosalindR. Dixon (red.), Comparative Constitutional Law, Cheltenham, UK - Northampton, MA, USA: Edward Elgar, 2011, s. 265-277, ISBN 978-1-84844-539-0 .
• Mark A.M.A. Graber Mark A.M.A., Constitutional Review, [w:] Herbert M.H.M. Kritzer (red.), Legal Systems of the World: A Political, Social, and Cultural Encyclopedia, Santa Barbara, CA: ABC Clio, 2002, s. 350-353, ISBN 1-57607-758-6 .
• Robert L.R.L. Maddex Robert L.R.L., Constitutions of the World, Washington, D.C.: CQ Press, 2008, ISBN 978-0-87289-556-0 .brak strony (książka)
• Richard H.R.H. Pildes Richard H.R.H., Political Parties and Cosntitutionalism, [w:] TomT. Ginsburg, RosalindR. Dixon (red.), Comparative Constitutional Law, Cheltenham, UK - Northampton, MA, USA: Edward Elgar, 2011, s. 254-264, ISBN 978-1-84844-539-0 .