Historia Polski (1697–1763)

Rzeczpospolita w roku 1701

Herb Rzeczypospolitej w czasie panowania Wettynów

Herb Augusta II Mocnego

August II na obrazie Louis de Silvestre

Pierwsza faza III wojny północnej

Stanisław Leszczyński

Polska w czasach saskich

W I połowie XVIII wieku państwo polskie przeżywało okres poważnego kryzysu politycznego. Były to czasy kiedy w Polsce rządzili królowie z saskiej dynastii Wettynów, August II (1697-1733) i August III (1733-1763). Ich panowanie było jednak przerywane kolejnymi elekcjami i rządami Stanisława Leszczyńskiego (1704-1709 i 1733-1736).

Złota wolność szlachecka

Ponieważ władza królewska była bardzo słaba, krajem rządzili magnaci, którzy uzależnili od siebie szlachtę, posiadającą formalnie te same prawa polityczne. Oprócz olbrzymich posiadłości i wspaniałych pałaców mieli też własne oddziały wojskowe, a szlachta na sejmach i sejmikach głosowała zgodnie z ich życzeniami. W II poł. XVII w. ustalił się zwyczaj, że gdy poseł na sejmie wołał "veto" sejm był nieważny. Do pierwszego liberum veto doszło w 1652 r., kiedy za namową magnatów poseł Władysław Siciński z Upity nie dopuścił do przedłużenia obrad. Za Augusta zrywany był mniej więcej co drugi sejm. Gdy szlachcie nie odpowiadała polityka króla, buntowała się ona przeciw jego władzy i tworzyła związki zbrojne, zwane rokoszami i konfederacjami. Ponieważ w kraju nie było silnej władzy, królowi i centralnym urzędnikom było bardzo trudno czuwać nad całością państwa.

W poszczególnych województwach rządziły sejmiki, które troszczyły się o potrzeby szlachty z danej okolicy, a nie interesowały sprawami całego państwa. Ten stan rzeczy szlachta nazywała "złotą wolnością". Była dumna z tej wolności i uważała, że Polska spośród wszystkich państw ma najlepsze prawa. Stąd zrodził się pacyfizm szlachecki, przekonanie, że słabe państwo, niestanowiące zagrożenia dla sąsiadów, może obronić swoją niepodległość przez nieangażowanie się w konflikty zbrojne. Szlachta była przekonana, że państwu nic nie zagraża, poza dążeniem władców do absolutyzmu. Dlatego państwo nie miało zapewnionej obrony. Stała armia wciąż była nieliczna. Ponieważ szlachta płaciła bardzo niskie podatki, brak było pieniędzy na utrzymanie wojsk. Bojąc się absolutyzmu Wettynów, z pomocą Rosji, szlachta wymogła na Auguście II ograniczenie liczby wojsk Rzeczypospolitej (sejm niemy 1717). W I poł. XVIII w. armia polska nie przekraczała 12 tys., w tym czasie armie pruska i rosyjska liczyły każda ponad 100 tys. żołnierzy.

Elekcja Augusta II Mocnego

Bezkrólewie po śmierci Jana III Sobieskiego (1696) przebiegało pod znakiem rywalizacji francusko-habsburskiej. Ludwik XIV zabiegał o wybór księcia Franciszka Ludwika Contiego, któremu wyrósł groźny konkurent w osobie elektora saskiego. Elektor saski, który przeszedł na katolicyzm koronował się na Wawelu jako August II (1697-1733), zwany Sasem lub Mocnym.

Wybór Augusta zapoczątkował polsko-saską unię personalną. Różnice pomiędzy uczestnikami unii były zasadnicze: Saksonia – kraj luterański – rozwinięty gospodarczo, z silnym mieszczaństwem – posiadała ustrój zbliżony do absolutyzmu. August II traktował tron polski jako kapitał polityczny mający wzmocnić pozycje Wettynów w Rzeszy i pomóc w zdobyciu korony cesarskiej. Za jego panowania doszło do III wojny północnej.

Wojna północna

August II rozpoczął starania o nabytki nadbałtyckie. W tym samym roku elektor saski wszedł w sojusz z Danią i Rosją. Państwa tworzące Ligę północną zmierzały do osłabienia pozycji Szwecji nad Bałtykiem. August II liczył na zdobycie Inflant, które miały stanowić dziedziczne władztwo Wettynów. August zamierzał dzięki tej zdobyczy wzmocnić władze monarszą w Polsce.

W 1700 r. saski atak na Inflanty rozpoczął III wojnę północną. August II przystąpił do wojny bez zgody sejmu. Rzeczpospolita nie była oficjalnie stroną konfliktu. Król Szwecji Karol XII bardzo szybko pobił Duńczyków i skierował się przeciwko Rosji, którą pokonał w bitwie pod Narwą. W 1701 armia szwedzka wkroczyła w granice Rzeczypospolitej. Szlachta koronna podzieliła się na dwa wrogie obozy – na początku 1704 r. przeciwnicy Augusta zawiązali konfederację warszawską i ogłosili bezkrólewie, a nieco później zwolennicy Sasa utworzyli konfederację generalną w Sandomierzu. W lipcu grupa przeciwników Augusta II pod militarną presją Szwedów, obrała królem wojewodę poznańskiego Stanisława Leszczyńskiego.

Wojna domowa w Polsce

Rozpoczęła się faktycznie wojna domowa. W sierpniu 1704 w Narwie August w imieniu Rzeczypospolitej zawarł sojusz z Rosją. Oznaczało to, iż Polska przystąpiła oficjalnie do wojny ze Szwecją, po stronie Rosji. Niestety okupacja elektoratu Saksonii przez Szwedów zmusiła Augusta do abdykacji w pokoju w Altranstädt 1706. Gdy latem 1709 Piotr I pokonał Szwedów w bitwie pod Połtawą, Leszczyński pozbawiony pomocy Karola XII uszedł do Szczecina. Chociaż wojna północna nie uszczupliła polskiego terytorium, przyniosła straszliwe zniszczenia, potęgowane przez epidemie. August II odzyskał tron Polski, podjął próbę wzmocnienia władzy królewskiej, korzystając z obecności wojsk saskich w Rzeczypospolitej. Spowodowało to antykrólewskie wystąpienia.

Konfederacja tarnogrodzka

W listopadzie 1715 zawiązano konfederację tarnogrodzką, która za cel działania miała usunięcie wojsk saskich i Augusta II z Polski. Po rocznych walkach i wkroczeniu do Rzeczypospolitej wojsk rosyjskich zawarto kompromis, zatwierdzony w lutym 1717 na sejmie niemym. Postanowienia sejmu regulowały stosunki polsko-saskie na zasadzie unii personalnej.Urzędnicy polscy i ministrowie sascy mogli decydować tylko w sprawach własnego kraju, nie ingerując w politykę sąsiada:

• zakazano królowi na dłużej opuszczać kraju
• konstytucje sejmu niemego wprowadziły umiarkowane reformy
• ograniczono uprawnienia hetmanów w zakresie polityki zagranicznej
• reformy skarbowości
• samodzielność sejmików
• uchwalono budżet państwa
• król nie mógł rozpocząć wojny bez zgody sejmu
• ustanowiono stałą 24-tysięczną armię

Przegląd wojsk polskich i saskich przed Królikarnią w Warszawie w 1732

Elekcja Stanisława Leszczyńskiego

Część uchwał sejmu nie była przestrzegana. Po śmierci Augusta II szlachta opowiedziała się przeciwko powoływaniu na tron Polski cudzoziemca. We wrześniu 1733 zgromadzeni okrzyknęli królem Stanisława Leszczyńskiego. Był jednym z bardziej światłych polskich monarchów. Dwukrotnie zasiadał na tronie (1706-1709 i tylko formalnie w 1733). Zawarł (1705 r.) niefortunny traktat ze Szwecją, uzależniając od niej Polskę. Gorący wielbiciel sztuki i mecenas artystów, postępowy pisarz polityczny, przeciwnik liberum veto, zwolennik wzmacniania władzy królewskiej i ważnych instytucji. Nie akceptował poddaństwa osobistego chłopów, z szacunkiem pisał o ich pracy.

Elekcja Augusta III Sasa

August III w stroju polskim

Wybór Leszczyńskiego zaniepokoił Rosję i Austrię. Wojska rosyjskie i saskie wkroczyły w październiku 1733 do Polski i pod ich presją wybrano nowego króla, Augusta III. Rozpoczęła się wojna o sukcesję polską, stronnicy Leszczyńskiego zawiązali w 1734 konfederację dzikowską, która stawiała opór zbrojny Rosjanom i Sasom aż do 1735.

Panowanie Augusta III przyniosło niemal stały paraliż sejmu, żaden sejm w czasie jego panowania nie doszedł do skutku wobec powszechnie stosowanej przez koterie magnackie (głównie Czartoryskich) zasady liberum veto. Państwa ościenne Austria, Prusy, Rosja a także Francja przeznaczały znaczne sumy na opłacanie polskich polityków działających na zlecenie obcych dworów. Polscy magnaci chętnie brali pieniądze od obcych, gdyż oczekiwania dworów były zgodne z ich interesem – nie dopuścić do wzmocnienia władzy monarszej, powiększyć swoje wpływy i majątek. Mocarstwa wpływające na losy Środkowej Europy pragnęły zachować wewnętrzną i międzynarodową słabość Polski. Ponieważ wpływy obce równoważyły się szlachta uważała, że stanowi to gwarancję i nienaruszalność granic. Hasło Polska nierządem stoi wyrażało zgubne przeświadczenie, że sąsiedzi będą tolerować istnienie Rzeczypospolitej słabej, nie zagrażającej ich interesom. Militarna słabość Polski spowodowała, że przez jej tereny przechodziły obce wojska, zachowując się jak w kraju zdobytym.

Po sejmie pacyfikacyjnym Czartoryscy i kasztelan krakowski, Stanisław Poniatowski, ojciec króla, związali się z Rosją licząc, że to ułatwi im odzyskanie wpływów utraconych po elekcji Augusta III. Potoccy utrzymywali kontakty z Francją i Prusami. Czartoryscy opowiedzieli się za reformacją skarbowo-wojskową (aukcja – powiększenie armii). Na sejmie w Grodnie (1744 r.) Potoccy opłaceni przez króla Prus zablokowali reformy. Podobnie było na kolejnych sejmach.

U schyłku panowania Augusta III pojawiły się głosy nawołujące do całkowitych reform. Wcześniej Czartoryscy, jak i Potoccy formułowali programy zmian, ale skutecznie uniemożliwiali swoim konkurentom ich realizację.

Już w 1749 r. ukazała się przypisywana Stanisławowi Leszczyńskiemu praca publicystyczna Głos wolny wolność ubezpieczający. Autor proponował oczynszowanie chłopów i nadanie im wolności osobistej. Zalecał usprawnienie pracy sejmu, ograniczenie liberum veto, reformę podatków. Szczególne znaczenie miała publicystyka Stanisława Konarskiego. W dziele O skutecznym rad sposobie proponował zniesienie liberum veto, reformę sposobu sejmowania, powołanie stałego rządu (rada poselsko-senatorska). Oprócz kwestii ustrojowo-politycznych dużo miejsca zajmowała w nim gospodarka. Konarski podkreślał konieczność uruchomienia manufaktur, uzdrowienia systemu finansowego, lepszego kształcenia młodzieży. Do wyludnionych po wojnie północnej miast zaczęto osadzać kolonistów na prawie czynszowym. Gospodarka czynszowa - to taka, w której chłop płacił panu określoną sumę pieniędzy za uprawianą ziemię. Elementy gospodarki czynszowej powodowały wzrost obrotów pieniężnych i ożywiały popyt na produkty rzemieślnicze.

Operacje armii rosyjskiej z terytorium Rzeczypospolitej 1756-1762

Trwające ponad pół wieku rządy saskie nasiliły widoczny od poł. XVII w. kryzys państwa. Oligarchia magnacka zatriumfowała, a Rzeczpospolita z państwa silnego, aspirującego do pozycji regionalnego mocarstwa stałą się krajem o ograniczonej suwerenności, w pełni zależnym od sąsiadów.

Gospodarka

Dziedziną, w której inwestowano najwięcej, było budownictwo. Miasta polskie wzbogaciły się o nowe, rokokowe kościoły i pałace. W Warszawie powstały nowe szpitale, opera, pierwsza biblioteka publiczna (oddana narodowi przez Załuskich) oraz założona przez Stanisława Konarskiego średnia szkoła dla młodzieży szlacheckiej - Collegium Nobilium. Natomiast magnaci świeccy i duchowni oddawali się rozrzutnej konsumpcji. Szlachta nawet często powiadała: Za króla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa! W czasie wojny siedmioletniej Fryderyk II wszedł w posiadanie zdobytych w Saksonii oryginalnych polskich stempli menniczych, co pozwoliło mu zalać Rzeczpospolitą bezwartościową monetą tzw. efraimkami, bitymi przez Veitela Heinego Ephraima, co spowodowało odpływ wartościowej monety kruszcowej z Rzeczypospolitej i ogromny wzrost cen.. Na podstawie ordynacji z 20 lipca 1750 roku królowi Augustowi III udało się rozszerzyć zakres władzy królewskiej w Gdańsku.

Rolnictwo

W II poł. XVII w. i na początku XVIII w. gospodarka chyliła się ku upadkowi, gdyż Rzeczpospolita była nieustannie niszczona przez armie nieprzyjacielskie. Znaczna część ziem leżała przez długie lata odłogiem, a gospodarstwa chłopskie często nie miały inwentarza koniecznego do uprawy ziemi. Dużo gruntów zagarnęła szlachta powiększając swoje folwarki, przez co wzrosła liczba chłopów bezrolnych i małorolnych. Powiększenie folwarków spowodowało podwyższenie pańszczyzny. Nastąpiło natomiast zwiększenie rentowności dóbr królewskich, dzięki zastosowaniu w administracji najnowszych zdobyczy saskiej kameralistyki. Pod koniec panowania Augusta III, przeniknął do Polski najnowszy prąd gospodarczy- fizjokratyzm, upatrujący w wielkich gospodarstwach rolnych podstawę gospodarki kraju.

Miasta

Ciężka sytuacja wsi odbiła się niekorzystnie również dla miast. Chłopi nie kupowali wyrobów rzemieślniczych, bo nie mieli pieniędzy, szlachta sprowadzała potrzebne jej towary przeważnie z zagranicy. W XVI wieku sejm uchwalił wiele ustaw niekorzystnych dla mieszczan. Wojny, zwłaszcza szwedzkie, do reszty wyniszczyły kraj. Miasta świetnie rozwijające się potem zaczęły się wyludniać. W wielu liczba ludności zmniejszyła się o połowę. Nowym zjawiskiem było pojawienie się magnackich manufaktur. Produkcja oparta na pracy chłopów pańszczyźnianych kierowanych przez fachowy nadzór produkowała wyroby luksusowe (pasy kontuszowe/słuckie, gobeliny), produkty na potrzeby wojska i magnackich włości. Nastąpiła też agraryzacja miast, mieszczanie oderwani od rzemiosła, zajęli się uprawą ziemi, mieszkając nadal w mieście. Innym problemem było szerzące się lichwiarstwo żydowskie, wyśrubowane pożyczki doprowadziły do ruiny niejednego magnata, nie mówiąc już o mieszczanach.

Kultura

Collegium Nobilium w Warszawie

Już od lat 40. dają się zauważyć pierwsze symptomy ożywienia kulturalnego. Wobec upadku Akademii Krakowskiej, ciężar szkolnictwa wyższego przejmują kolegia jezuickie i pijarów, często stojące na najwyższym poziomie europejskim. Następuje wzrost liczby zakonów katolickich i prowadzonych przez nie dzieł. W 1720 roku powstało w Gdańsku oświeceniowe towarzystwo naukowe Societas literaria. W 1743 roku powołano kolejne towarzystwo naukowe societas physicae experimentalis z własną biblioteką i laboratorium. Sponsorował je Józef Aleksander Jabłonowski.

Prasy drukowanej wydawano więcej niż w XVII wieku, lecz były to wydawnictwa koncentrujące się głównie na dewocji i retoryce (kalendarze, literatura religijna, wzory mów, porady).

W 1740 r. Stanisław Konarski założył w Warszawie Collegium Nobilium, elitarną szkołę kształcącą młodzież szlachecką. Po 1754 pijarzy, później jezuici zreformowali szkolnictwo zakonne. W szkołach średnich obok łaciny pojawiły się języki nowożytne, zwiększono zakres nauczania przedmiotów ścisłych. W 1747 r. bracia Załuscy założyli w Warszawie bibliotekę Załuskich otwartą dla szerszej publiczności (zbiór 33 tys. druków i 10 tys. rękopisów – jeden z największych w Europie), która dała początek Bibliotece Narodowej.

Biblioteka Załuskich

Czasy saskie były ostatnim etapem rozwoju budownictwa barokowego. Obok inwestycji dworskich, np. Osi Saskiej w Warszawie, powstały liczne barokowe rezydencje magnackie (np. Pałac Branickich w Białymstoku, Pałac Brühla w Warszawie, Pałac Biskupów Krakowskich w Warszawie, Pałac w Radzyniu Podlaskim, elewacja zamku w Warszawie od strony Wisły). W wielu z nich pojawiły się elementy rokokowe. W budownictwie sakralnym przodowały Warszawa (Kościół Wizytek w Warszawie) i Wilno gdzie dominował barok emocjonalny (nurt – szkoła wileńska). W tym okresie przebudowano też kościół Pijarów na Skałce w Krakowie oraz w Świętej Lipce. Rozwinęła się też wtedy lwowska rzeźba rokokowa.

Zobacz też

Polska w XVIII wieku, Oświecenie w Polsce

Literatura

• Archiwum tajne Augusta II : czyli Zbiór aktów urzędowych z czasów panowania tego monarchy. T. 2 . W końcu przydany jest Rys życia dworskiego Polaków i Polek za panowania królów domu saskiego / wydany przez Edwarda Raczyńskiego, Wrocław 1843
• Karl Czok, Am Hofe August des Starken, Edition Leipzig, Leipzig 1989
• Karl Czok, August der Starke und Kursachsen, Koehler u. Amelang, Leipzig 1987.
• Dariusz Dolański, Zachód w polskiej myśli historycznej czasów saskich: nurt sarmacko-teologiczny 2002
• Piotr Napierała, "Die polnisch-sächsische Union (1697-1763) - Polens letzte Hoffnung - Sachsens Traum von der Macht" [w:] Polen un Deutschland. Zusammenleben und -wirken, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2006.
• Jacek Staszewski, August II Mocny, Wrocław Warszawa Kraków (Ossolineum) 1998. ISBN 83-04-04387-4
• Jacek Staszewski, August III Sas, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Łódź (Ossolineum) 1989.
• Jacek Staszewski, Polacy w osiemnastowiecznym Dreźnie
• Jacek Staszewski, August III. Kurfürst von Sachsen und König von Polen. Eine Biographie, Berlin 1996
• Jacek Staszewski, O miejsce w Europie. Stosunki Polski i Saksonii z Francją na przełomie XVII i XVIII wieku, Warszawa 1973.