Santok: Różnice pomiędzy wersjami
[wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
→Historia: drobne merytoryczne, źródła/przypisy |
→Historia: drobne merytoryczne |
||
Linia 51: | Linia 51: | ||
== Historia == |
== Historia == |
||
badania dendrochronologiczne wskazują, że około 970 roku<ref>http://naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news,64046,gniezno-czy-giecz---najstarszym-grodem-piastowskim.html</ref> powstał tu w czasach Mieszka I ważny [[gród]] piastowski o statusie [[Kasztelania|kasztelanii]] i osada obronna na granicy Państwa Piastów i Pomorza Zachodniego. Pod datą 1097 wzmiankował go Gall Anonim. Według kroniki [[Gall Anonim|Galla Anonima]] Santok stanowił ''klucz i strażnicę [[Polska|państwa polskiego]]''<ref>"Kronika polska, Gall Anonim", seria "Kroniki polskie", Zakł. Nard. Ossolińskich, Wrocław, ISBN 978-3-939991-64-9, str. 82.</ref>, przedmiot walk z Pomorzanami, a później z [[Brandenburgia|Brandenburgią]]. Gród miał średnicę około 240 metrów i zabudowę drewnianą, a na jego terenie mieściła się siedziba [[archidiakonat]]u. Po śmierci Bolesława Krzywoustego w 1139 roku gród stracił na znaczeniu, w związku z czym w XIII wieku książę wielkopolski [[Przemysł I]] w części starego grodu Mieszka I zbudował mniejszy owalny gród o średnicy 80 m. W 1231 roku wzmiankowano o tym, że kasztelanem grodu był Paweł. W 1234 roku wzmocnił gród Henryk I Brodaty. W latach 1238-1239 gród posiadał przejściowo książę pomorski [[Barnim I]]. W 1265 roku gród, będący w posiadaniu Bolesława Pobożnego, zajęli na skutek zdrady władcy Marchii Brandenburskiej z dynastii askańskiej. Po kolejnym zajęciu grodu przez Brandenburczyków w 1270 roku, w 1271 roku Bolesław Pobożny próbował bez powodzenia odzyskać Santok, jednak udało mu się to dopiero w 1278 roku. W 1296 roku zdobyty ponownie przez margrabiów brandenburskich, którzy oddali go w lenno kilku kolejnym rodom rycerskim. W 1365 roku dzierżący gród panowie von Osten (Dobrogost, Arnold, Holryk i Bartold) poddali zamek jako lenno królowi Kazimierzowi Wielkiemu. Po śmierci króla Kazimierza w 1370 roku opanował go Otto IV Hasso von Wedel. Gródek ten w 1397 dostali w [[zastaw]] Joannici od cesarza Zygmunta Luksemburczyka. W 1419 zamek został zdobyty przez wojska polskie. W 1420 roku zamek zdobył i spalił elektor [[Fryderyk I (elektor Brandenburgii)]], a następnie przekazał go w dzierżawę ponownie Joanniom, którzy zbudowali nową murowaną wieżę o boku 5x5 m<ref>http://www.radacki.de/resources/MATERIALY+ZACHODNIOPOMORSKIE+$28Radacki$29.pdf</ref>. Po tym gdy [[Nowa Marchia]] została sprzedana przez Krzyżaków Brandenburgii w 1454 roku fortyfikacja na na skutek zmiany granicy straciła na znaczeniu militarnym i stała się siedzibą szlachecką. Pomimo utraty Santoka [[Polska]] aż do [[rozbiory Polski|rozbiorów]] zachowała tytuł kasztelanów santockich (w latach [[1231]]-[[1793]] było ich 61)<ref> P. Anders, W. Kusiak, ''Puszcza Notecka przewodnik krajoznawczy'', G&P Oficyna Wydawnicza, [[Poznań]] [[2005]], s. 183.</ref>. |
|||
Po powodzi w XVIII wieku miejscowość przeniesiono na północny wyższy brzeg rzeki. |
Po powodzi w XVIII wieku miejscowość przeniesiono na północny wyższy brzeg rzeki. |
Wersja z 13:29, 15 maj 2014
{{{rodzaj miejscowości}}} | |
Santok – wieża widokowa | |
Państwo | lubuskie |
---|---|
Powiat | |
Gmina | |
Liczba ludności (31.12.2011) |
866[1] |
Strefa numeracyjna |
(+48) 95 |
Kod pocztowy |
66-431 |
Tablice rejestracyjne |
FGW |
SIMC |
0186708 |
Położenie na mapie województwa lubuskiego Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}} | |
Położenie na mapie Polski Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}} | |
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}|type:landmark} |
Santok (hist. Santoch[2], niem. Zantoch) – wieś w Polsce położona w województwie lubuskim, w powiecie gorzowskim, w gminie Santok.
W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa gorzowskiego, a wcześniej w latach 1950 – 1975 do województwa zielonogórskiego.
Miejscowość jest siedzibą gminy Santok. Znajduje się tutaj przystań wodna, przystanki PKP i PKS, sklepy różnych branż, ośrodek zdrowia i dom kultury. We wsi znajduje się Muzeum Grodu Santok – Oddział Muzeum Lubuskiego im. Jana Dekerta w Gorzowie Wielkopolskim. Przez Santok prowadzą turystyczne szlaki piesze, rowerowe i wodne.
Toponimia
Miejscowość w zlatynizowanej formie Zutok notuje Gall Anonim w swojej Kronice polskiej spisanej w latach 1112–1116 opisując miejscowość jako "strażnica i klucz do królestwa"[3] w łacińskim fragmencie "Zutok regni custodiam et clavem"[4] co zostało uwidocznione w herbie miejscowości.
Nazwa wsi nawiązuje do położenia, staropolski sątok oznacza spływ rzeki. W roku 1154 arabski geograf Al-Idrisi w swoim dziele pt. Księga Rogera zamieścił nazwę S(i)tnu (identyfikowaną przez historyków z Santokiem) pośród innych ważnych polskich miast Krakowa, Gniezna, Sieradza, Wrocławia, oraz Łęczycy[5][6].
Miejscowość pod nazwą Sanctog zanotowana była po łacinie w dokumencie Przemysła I z 1250 roku wydanym w Gnieźnie.[7] W kolejnym dokumencie z 1256 roku sygnowanym przez tego księcia miejscowość zanotowana została pod obecnie stosowaną nazwą Santok.[8]
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego wydany w XIX wieku podaje dwie nazwy polskie miejscowości Santok oraz Sątok, a także zgermanizowaną Zantoch[9]. Oprócz tego podaje również historyczne nazwy wynotowane z dokumentów łacińskich jak Santoc, Szantoch, Suthoc i Zutok.
Położenie i warunki geograficzne
Współczesny Santok to duża wieś ulicówka, o długości ponad 3 km. Miejscowość leży u ujścia Noteci do Warty, na wąskiej terasie Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej. Od południa ograniczona jest korytami Warty i Noteci, a od północy wysoką krawędzią Równiny Gorzowskiej.
Na lewym brzegu Warty zachowało się grodzisko, które jest obecnie niewielkim, zadrzewionym pagórkiem wśród podmokłych łąk. Pierwotnie leżało ono w widłach Warty i Noteci, lecz w czasie katastrofalnej powodzi w 1751 r. Warta zmieniła koryto, tworząc nowe na północ od grodziska. Badania archeologiczne potwierdziły istnienie w tym miejscu 12 warstw osadniczych (VIII – XIV w.).
Historia
badania dendrochronologiczne wskazują, że około 970 roku[10] powstał tu w czasach Mieszka I ważny gród piastowski o statusie kasztelanii i osada obronna na granicy Państwa Piastów i Pomorza Zachodniego. Pod datą 1097 wzmiankował go Gall Anonim. Według kroniki Galla Anonima Santok stanowił klucz i strażnicę państwa polskiego[11], przedmiot walk z Pomorzanami, a później z Brandenburgią. Gród miał średnicę około 240 metrów i zabudowę drewnianą, a na jego terenie mieściła się siedziba archidiakonatu. Po śmierci Bolesława Krzywoustego w 1139 roku gród stracił na znaczeniu, w związku z czym w XIII wieku książę wielkopolski Przemysł I w części starego grodu Mieszka I zbudował mniejszy owalny gród o średnicy 80 m. W 1231 roku wzmiankowano o tym, że kasztelanem grodu był Paweł. W 1234 roku wzmocnił gród Henryk I Brodaty. W latach 1238-1239 gród posiadał przejściowo książę pomorski Barnim I. W 1265 roku gród, będący w posiadaniu Bolesława Pobożnego, zajęli na skutek zdrady władcy Marchii Brandenburskiej z dynastii askańskiej. Po kolejnym zajęciu grodu przez Brandenburczyków w 1270 roku, w 1271 roku Bolesław Pobożny próbował bez powodzenia odzyskać Santok, jednak udało mu się to dopiero w 1278 roku. W 1296 roku zdobyty ponownie przez margrabiów brandenburskich, którzy oddali go w lenno kilku kolejnym rodom rycerskim. W 1365 roku dzierżący gród panowie von Osten (Dobrogost, Arnold, Holryk i Bartold) poddali zamek jako lenno królowi Kazimierzowi Wielkiemu. Po śmierci króla Kazimierza w 1370 roku opanował go Otto IV Hasso von Wedel. Gródek ten w 1397 dostali w zastaw Joannici od cesarza Zygmunta Luksemburczyka. W 1419 zamek został zdobyty przez wojska polskie. W 1420 roku zamek zdobył i spalił elektor Fryderyk I (elektor Brandenburgii), a następnie przekazał go w dzierżawę ponownie Joanniom, którzy zbudowali nową murowaną wieżę o boku 5x5 m[12]. Po tym gdy Nowa Marchia została sprzedana przez Krzyżaków Brandenburgii w 1454 roku fortyfikacja na na skutek zmiany granicy straciła na znaczeniu militarnym i stała się siedzibą szlachecką. Pomimo utraty Santoka Polska aż do rozbiorów zachowała tytuł kasztelanów santockich (w latach 1231-1793 było ich 61)[13].
Po powodzi w XVIII wieku miejscowość przeniesiono na północny wyższy brzeg rzeki.
Kalendarium
- VII-VIII w. – pierwszy gród otoczony palisadą,
- poł. X w. – zniszczenie grodu w czasie walk Mieszka I z Pomorzanami,
- X w. – wzniesiono potężne obwarowania rusztowo-skrzyniowe,
- X-XI w. – powstaje umocnione podgrodzie,
- XI w. – na prawym brzegu Noteci Pomorzanie wznoszą gródek z fosą,
- 1097 – pierwsza wzmianka o Santoku w roczniku kapituły gnieźnieńskiej,
- XII w. – w wielkopolskim grodzie znajduje się siedziba kasztelanii, archidiakonatu, ważny ośrodek administracyjny,
- 1266 – Santok opanowany przez margrabiów brandenburskich wchodzi w skład Nowej Marchii,
- 1278-1296 – przejściowo pod panowaniem Przemysła II,
- 1296 – ponownie w posiadaniu Brandenburgii,
- 1365-1370 – włączony jako lenno do Królestwa Polskiego przez Kazimierza Wielkiego,
- 1370 - wójt margrabiego brandenburskiego Ottona Wittelsbacha Hasso von Wedel z Krępcewa podstępem opanowuje zamek
- 1397 - Santok od Zygmunta Luksemburskiego otrzymuje w zastaw zakon joannitów
- 1402 – pod panowaniem Krzyżaków,
- 1419 - wojska polskie zajmują Santok na rok
- 1433 - Polacy opanowują zamek na cztery lata
- 1454 – Krzyżacy zwracają Santok i Nową Marchię Brandenburgii, upadek politycznego znaczenia Santoka
- 1701 – w państwie pruskim,
- 1731 – w wyniku katastrofalnej powodzi Warta zmienia koryto, osada zostaje przeniesiona na prawy wyższy brzeg,
- 1724 – wzniesiono ryglowy kościół,
- 1820 – wielki pożar,
- 1854 – katastrofalna powódź niszczy część wsi,
- 1858 – w związku z koniecznością zajęcia terenu pod dotychczasowym kościołem z 1764r. pod budowę linii kolejowej, jej budowniczowie w l. 1857-58 wybudowali obecny kościół neogotycki,
- 1932-1934 – pierwsze badania archeologiczne grodu prowadzone przez Berlińskie Państwowe Muzeum Prehistoryczne,
- 1945 – Santok ponownie w Polsce,
- 1958-1965 – badania archeologiczne prowadzone przez Instytut Archeologii i Etnologii PAN,
- 1997 – uroczyste obchody 1300-lecia grodu,
- 1997-1999 – kontynuacja badań archeologicznych,
- 2005 – otwarcie Muzeum Grodu Santok
- 2007 – kontynuacja badań archeologicznych.
Zabytki
Według rejestru Narodowego Instytutu Dziedzictwa na listę zabytków wpisane są[14]:
- kościół fil. pw. św. Józefa, neogotycki z 1858 r., na wyposażeniu późnogotycki krucyfiks z XVI w.
- dzwonnica wiejska, szachulcowa, z 1764 r.
- wieża widokowa z 1936 roku, w miejscu gródka pomorskiego z XI w. i zameczku rycerskiego z XV w.
inne zabytki:
- grodzisko z X-XIII w., średniowieczne, pierścieniowate
- domy szachulcowe, najstarszy z 1825 r.
- resztki umocnień południowej części odcinka Wału Pomorskiego (Die Pommernstellung) – Linii Noteci (Netzestellung) zachowały się na terenie Santoka.
Sport
Działa tu klub piłkarski KS Kasztelania Santok założony w 1946 r. i występujący w gorzowskiej klasie okręgowej[15].
Bibliografia
- Bohdan Kucharski, Informator Turystyczno-Krajoznawczy Województwa Gorzowskiego, Gorzów Wielkopolski, Urząd Wojewódzki w Gorzowie Wielkopolskim, 1998, ISBN 83-908511-1-3.
- J. Lewczuk, B. Skaziński (red.), Zabytki północnej części województwa lubuskiego, Zielona Góra – Gorzów Wielkopolski, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Zielonej Górze, 2004, ISBN 83-921289-0-7.
- ↑ Dane ze strony santok.pl
- ↑ Stanisław Rospond: Słownik etymologiczny miast i gmin PRL. Wrocław: Ossolineum, 1984, s. 341-342. ISBN 83-04-01090-9.
- ↑ "Kronika polska, Gall Anonim", seria "Kroniki polskie", Zakł. Nard. Ossolińskich, Wrocław, ISBN 978-3-939991-64-9, str. 82.
- ↑ "Monumenta Poloniae Historica", Tom I, Akademia Umiejętności w Krakowie, Lwów 1864, str. 439.
- ↑ "Dzieje Wielkopolski w wypisach", PZWS, Warszawa 1963, str. 41-43
- ↑ Tadeusz Lewicki, Polska i kraje sąsiednie w świetle "Księgi Rogera" geografa arabskiego z XII w. Al Indrisi`ego, cz.I, Polska Akademia Nauk. Komitet Orientalistyczny, PWN, Kraków 1945.
- ↑ "Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski", tom I, Biblioteka Kórnicka, Poznań 1877, str.247.
- ↑ "Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski", tom I, Biblioteka Kórnicka, Poznań 1877, str.300.
- ↑ Santok w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego t. X
- ↑ http://naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news,64046,gniezno-czy-giecz---najstarszym-grodem-piastowskim.html
- ↑ "Kronika polska, Gall Anonim", seria "Kroniki polskie", Zakł. Nard. Ossolińskich, Wrocław, ISBN 978-3-939991-64-9, str. 82.
- ↑ http://www.radacki.de/resources/MATERIALY+ZACHODNIOPOMORSKIE+$28Radacki$29.pdf
- ↑ P. Anders, W. Kusiak, Puszcza Notecka przewodnik krajoznawczy, G&P Oficyna Wydawnicza, Poznań 2005, s. 183.
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych woj. lubuskiego. Narodowy Instytut Dziedzictwa. s. 3. [dostęp 20.1.13].
- ↑ KS Kasztelania Santok. 90minut.pl. s. 3. [dostęp 2.8.13].
Linki zewnętrzne
- Santok w „Słowniku historyczno-geograficznym ziem polskich w średniowieczu” Instytutu Historii PAN
- Santok, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. X: Rukszenice – Sochaczew, Warszawa 1889, s. 301 .
- Muzeum Grodu Santok