Timurlengia
| Brusatte, 2016 | |||
| Okres istnienia: kreda późna, 92–90 mln lat temu | |||
| |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| Nadrząd | |||
| Rząd | |||
| Podrząd | |||
| Infrarząd | |||
| (bez rangi) | celurozaury | ||
| Nadrodzina | |||
| (bez rangi) | Pantyrannosauria | ||
| Rodzaj |
Timurlengia | ||
| Gatunki | |||
| |||
Timurlengia – rodzaj wymarłego dinozaura, nieptasiego teropoda z nadrodziny Tyrannosauroidea żyjącego w Azji w epoce kredy późnej ok. 92–90 milionów lat temu. Skamieniałości dinozaura zostały odkryte na terenie formacji Bissekty, na pustyni Kyzył-kum w Uzbekistanie. Jedynym dotychczas odkrytym gatunkiem jest Timurlegia euotica.
Odkrycie i nazwa[edytuj | edytuj kod]
Od 1937 r. pochodzące z formacji Bissekty pojedyncze kości tyranozauroidów wykopywane były opisywane przez radzieckich bądź rosyjskich naukowców, początkowo uznawano je za skamieliny allozaurów,dopiero w 1944 r. Iwan Jefriemow sklasyfikował odkryte szczątki jako należące do tyranozaura[1]. W 2004 jeden z zespołów odkrył mózgoczaszkę, będącą miejscem przyczepu mięśni szyi dinozaura i chroniącą jego mózg i przewody słuchowe. Mózgoczaszka ta była przechowywana w jednym z pudeł w magazynach Instytutu Zoologicznego Rosyjskiej Akademii Nauk do 2014 r., dopóki paleontolog i ekspert w dziedzinie tyranozaurów Stephen Brusatte nie zidentyfikował skamieniałości jako należącej do nieopisanego dotąd taksonu[2][3][4].
W 2016 r. Stephen Brusatte, Aleksander Awerianow, Hans-Dieter Sues, Amy Muir oraz Ian B. Butler nazwali i opisali nowy gatunek dinozaura – Timurlengia euotica. Nazwa rodzajowa pochodzi od imienia wodza Barłasów i założyciela dynastii Timurydów – Timura Chromego, znanego również jako Timur Lenk (od Tīmūr-e Lang – Timur Kulawy). Nazwa gatunkowa „euotica” oznacza „o dobrym uchu”[2]. Po zbadaniu puszki mózgowej przy pomocy tomografu komputerowego naukowcy odkryli, że Timurlengia miała długi przewód słuchowy wewnętrzny, co wskazuje na bardzo rozwinięty słuch, zdolny do wychwytywania dźwięków na bardzo niskich częstotliwościach[3].
Opis taksonu oparty jest o holotyp ZIN PH 1146/16, którego jedynym elementem była mózgoczaszka. Opisane w 2012 r. pozostałe kości przypisane rodzajowi Timurlengia należały do innych osobników[5]. Obejmowały one okazy ZIN PH 854/16 (prawa połowa puszki mózgowej); ZIN PH 676/16 (prawa szczęka); ZIN PH 2330/16 (kość czołowa); ZIN PH 2296/16 (kość kwadratowa); ZIN PH 15/16 (fragment kości zębowej); ZIN PH 1239/16 (prawa kość kątowa i stawowa); ZIN PH 671/16 (przedni kręg szyjny); USNM 538131 (tylny kręg szyjny); USNM 538132 (łuk kręgowy); CCMGE 432/12457 (kręg piersiowy); ZIN PH 951/16 (przedni kręg ogonowy); ZIN PH 120/16 (środkowy kręg ogonowy); ZIN PH 120/16 (tylny kręg ogonowy); ZINPH 619/16 (pazur kończyny przedniej) oraz USNM 538167 (pazur kończyny tylnej)[2]. Skamieliny te zostały wymienione jako należące do jednego rodzaju, przy założeniu, że w formacji Bissekty znajdował się tylko jeden takson tyranozauroida[2].
Opis[edytuj | edytuj kod]
Holotyp, na podstawie którego sporządzono opis taksonu, należał do niedorosłego jeszcze osobnika. Miał on mierzyć 3–4 m długości i ważyć 170–270 kg[2][6]. Skamieniałości ZIN PH 1239/16 należały do dorosłego, większego osobnika[2]. W 2016 r. na podstawie analizy mózgoczaszki holotypu ustalono kilka cech wyróżniających takson. Kość nadpotyliczna, środkowa górna kość tylnej części czaszki, ma wyrostek w kształcie rombu skierowany do dołu i nie sięgający górnej krawędzi otworu potylicznego. Kłykcie potyliczne mają bardzo krótkie wyrostki przykłykciowe, osiągające zaledwie jedną trzecią wysokości kłykcia potylicznego. Okienko owalne i przedsionek ucha wewnętrznego tworzą lejkowate wgłębienie wnikające głęboko w strefę ucha i mające szerokie wyjście w bocznej ścianie mózgoczaszki. Duże ucho wewnętrzne zaopatrzone jest w solidne kanały półkoliste[2].
Autorzy opisu rodzaju porównują wielkość znalezionej mózgoczaszki z należącą do Xiongguanlong, powołując się na szacunki masy tego ostatniego pomiędzy 170 a 270 kg. Obecność pojedynczych nieskostniałych połączeń między kośćmi wskazuje jednak, że holotypowy osobnik nie był dorosłych przedstawicielem Timurlengia. Brusatte i inni wskazują wobec tego, że mogły być one jeszcze więksi, a więc przerastać wszystkich innych przedstawicieli tyranozauroidów z tej samej formacji[2]
Filogeneza[edytuj | edytuj kod]
Timurlengia zajmowała bazalną pozycję w nadrodzinie tyranozauroidów, jako potencjalny takson siostrzany dla Xiongguanlong. Oba taksony mogły prezentować klad długopyskich teropodów, grupy siostrzanej rodziny Tyrannosauridae[2].
Odkrycie i opisanie Timurlengia jest znaczące dla ukazania procesu, w którym wczesne małe taksony Tyrannosauridae zwiększały rozmiary do tak dużych, jak w przypadku tyranozaura, typowego dla późnokredowych taksonów z Azji i Ameryki Północnej[7]. Mimo pokrewieństwa Timurlengia nie jest bezpośrednim przodkiem tyranozaura[8]. Timurlengia żyła ok. 90 mln lat temu w późnym turonie, przed pojawieniem się zaawansowanych tyranozauroidów. W zapisie kopalnym powstała licząca 20 mln lat luka rozdzielająca w obrębie tyranozauroidów drobnych łowców z jednej strony i wielkie drapieżniki szczytowe z drugiej, a odkrycie Timurlengia tę lukę wypełniło[2]. Przykład Timurlengia wskazuje, że w tym czasie, mimo że tyranozauroidy nie osiągnęły znacznych rozmiarów, wyewoluowały już kluczowe właściwości mózgu i funkcje odpowiedzialne za wzrost. Pierwotnie uważano, że cechy te są unikalne dla późniejszych, dużych tyranozaurów, które osiągały znaczne rozmiary[9]. Tyranozaury stosunkowo nagle zaczęły osiągać znaczne rozmiary w kredzie późnej, a ich ewolucyjny sukces i dotarcie na szczyt łańcucha pokarmowego umożliwiły rozwój mózgu i zmysłów jeszcze za czasów wcześniejszych, dużo mniejszych przodków[10]. Niewielki rozmiar Timurlengia wskazuje, że tyranozauroidy rozwinęły swoje duże rozmiary w ciągu ostatnich 20 mln lat ewolucji[11]. Nie wiadomo jednak dokładnie, co zainicjowało tak nagły wzrost wielkości tych zwierząt[2].
Analizując mózgoczaszkę holotypu Timurlengia, Hans-Dieter Sues wysunął hipotezę, że prawdopodobnie pierwszym obszarem, w którym zaszły ewolucyjne zmiany tyranozauroidów, była głowa. Czaszka Timurlengia, mimo że dużo mniejsza niż czaszki jej późniejszych krewnych, kryła rozwinięty mózg, umożliwiający wyostrzenie wzroku, węchu i słuchu. W czasie, gdy tyranozauroidy rozwijały wyostrzone zmysły i zdolności poznawcze, pozostałe duże mięsożerne dinozaury, jak np. karnozaury, znikały ze środowiska bądź wymierały, tworząc na szczycie łańcucha pokarmowego niszę, wypełnioną później przez tyranozaury[8][12]. Tyranozaury były więc niejako przygotowywane przez ewolucję do przejęcia dominującej pozycji w swoich ekosystemach, ale dopiero gdy w naturalny sposób zniknęła ich konkurencja w postaci większych teropodów[4][7].
Głowa Timurlengia była dużo mniej spneumatyzowana niż u większych tyranozauroidów. Zwiększenie przestrzeni powietrznych u późniejszych taksonów miało zmniejszyć ciężar czaszki lub też pozwolić na zachowanie dobrego słuchu pomimo większych rozmiarów dinozaura[2][4].
Klasyfikacja[edytuj | edytuj kod]
Analiza filogenetyczna z uwzględnieniem Timurlengia[13]:
| Tyrannosauridea |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Paleobiologia[edytuj | edytuj kod]
W oparciu o analizę odkrytych szczątków uznać należy, że Timurlengia była sprawnym łowcą, którego głównym sposobem zdobywania pożywienia był pościg za ofiarą[8]. Świadczą o tym zęby, przystosowane do cięcia mięsa, nie do miażdżenia tkanki wraz z kośćmi, jak u późniejszych tyranozaurów[7]. Masywność kanałów półkolistych ucha wewnętrznego powiązana może być ze zwiększoną zwinnością. Timurlengia miała długi przewód ślimakowy tej samej wysokości co błędnik, co wpływało na słyszenie dźwięków o niskiej częstotliwości. Może to wskazywać na używanie dźwięków o niskich częstotliwościach do porozumiewania się między sobą np. w trakcie polowania[2].
Paleośrodowisko[edytuj | edytuj kod]
Wykopaliska w formacji Bissekty wykazały, że na obszarze występowania Timurlengia żyło wiele gatunków ryb, płazów i krolodylomorfów co pozwala przypuszczać, że środowisko obfitowało w zbiorniki wodne. Żyzne, dobrze nawodnione tereny musiały sprzyjać wzrostowi flory, Timurlengia mógł więc żyć na obszarach leśnych[14]. Na terenie wykopalisk znaleziono również szczątki drobnych ssaków, takich jak Uzbekbaatar[15] i Sulestes[16].
Potencjalnymi ofiarami Timurlengia mogły być różnorodne hadrozauroidy, takie jak Levnesovia, baktrozaur, czy gilmorozaur oraz ceratopsy np. turanoceratops[4].
Szczytowym drapieżnikiem w środowisku zamieszkiwanym przez Timurlengia był ponad dwukrotnie większy Ulughbegsaurus uzbekistanensis[17]. Zanim doszło do gwałtownej ewolucji wśród tyranozaurów ustępowały one większym ówcześnie karnozaurom również w innych częściach świata[18].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ A.Averianov, H-D. Sues, Skeletal remains of Tyrannosauroidea (Dinosauria: Theropoda) from the Bissekty Formation (Upper Cretaceous: Turonian) of Uzbekistan, t. 34, Cretaceous Research, kwiecień 2012, s. 284–297, DOI: 10.1016/j.cretres.2011.11.009, Bibcode: 2012CrRes..34..284A [dostęp 2024-02-25].
- ↑ a b c d e f g h i j k l m S.L. Brusatte i inni, New tyrannosaur from the mid-Cretaceous of Uzbekistan clarifies evolution of giant body sizes and advanced senses in tyrant dinosaurs, „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America”, 113 (13), 2016, s. 3447–3452, DOI: 10.1073/pnas.1600140113, PMID: 26976562, PMCID: PMC4822578, Bibcode: 2016PNAS..113.3447B.
- ↑ a b M. Greshko, ‘Missing Link’ in Tyrannosaur Family Tree Discovered [online], National Geographic News, 14 marca 2016 [dostęp 2016-03-15] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-14].
- ↑ a b c d I. Sample, Discovery of brainy T rex ancestor sheds light on dinosaur’s dominance [online], The Guardian, 14 marca 2016 [dostęp 2024-02-25].
- ↑ A. Averianov, H-D Sues, Skeletal remains of Tyrannosauroidea (Dinosauria: Theropoda) from the Bissekty Formation (Upper Cretaceous: Turonian) of Uzbekistan, „Cretaceous Research”, 34, 2012, s. 284–297, DOI: 10.1016/j.cretres.2011.11.009, Bibcode: 2012CrRes..34..284A.
- ↑ K. Tanaka i inni, A new carcharodontosaurian theropod dinosaur occupies apex predator niche in the early Late Cretaceous of Uzbekistan, „Royal Society Open Science”, 8 (9), 2021, Article ID 210923, DOI: 10.1098/rsos.210923, PMID: 34527277, PMCID: PMC8424376, Bibcode: 2021RSOS....810923T.
- ↑ a b c R. Black, The Discovery of a Tiny Tyrannosaur Adds New Insight Into the Origins of T. Rex [online], Smithsonian Magazine, 14 marca 2016 [dostęp 2024-02-25].
- ↑ a b c B. Haberacker, New horse-sized tyrannosaur with big brain reveals how „T. rex” became top predator [online], Smithsonian Science News, 14 marca 2016 [dostęp 2024-02-24].
- ↑ S. Brusatte, New Tyrannosaur Species Reveals How the King of the Dinosaurs Won Its Crown [online], Scientific American, 15 marca 2016 [dostęp 2024-02-24].
- ↑ M. Kennedy, Newly Discovered Dinosaur Helps Explain Rise Of Tyrannosaurs [online], NPR.org, 14 marca 2016 [dostęp 2024-02-24].
- ↑ Newly discovered dinosaur reveals how T. rex became king of the Cretaceous [online], ScienceDaily, 14 marca 2016 [dostęp 2024-02-24].
- ↑ M. Atherton, Timurlengia euotica: Distant relative of T-rex shows how dinosaur became giant [online], International Business Times UK, 14 marca 2016 [dostęp 2024-02-24].
- ↑ S.J. Nesbitt i inni, A mid-Cretaceous tyrannosauroid and the origin of North American end-Cretaceous dinosaur assemblages, „Nature Ecology & Evolution”, 3, 2019, s. 892–899, DOI: 10.1038/s41559-019-0888-0 [dostęp 2024-02-24].
- ↑ V. Udurawane, T. rex’s smaller cousin was dinosaur brainiac [online], Earth Archives [dostęp 2024-02-25].
- ↑ A.O. Averianov, J.D. Archibald, Mammals from the Upper Cretaceous Aitym Formation, Kyzylkum Desert, Uzbekistan, „Cretaceous Research”, 24 (2), 26 kwietnia 2003, s. 171–191 [dostęp 2024-02-25].
- ↑ A.O. Averianov, J.D. Archibald, E.G. Ekdale, New material of the Late Cretaceous deltatheroidan mammal Sulestes from Uzbekistan and phylogenetic reassessment of the metatherian-eutherian dichotomy, „Journal of Systematic Palaeontology”, 8 (3), 2010, s. 301–330, DOI: 10.1080/14772011003603499 [dostęp 2024-02-25].
- ↑ R. Black, New, Giant Carnivorous Dinosaur Was a Terror to Smaller Tyrannosaurs [online], Smithsonian Magazine, 8 sierpnia 2021 [dostęp 2024-02-25].
- ↑ A. S, Ten gigantyczny dinozaur był postrachem swoich czasów [online], przystanek nauka, 18 listopada 2021 [dostęp 2024-02-25].