Warzucha polska
Warzucha polska na źródlisku Centurii | |||
Systematyka[1][2] | |||
Domena | |||
---|---|---|---|
Królestwo | |||
Podkrólestwo | |||
Nadgromada | |||
Gromada | |||
Podgromada | |||
Nadklasa | |||
Klasa | |||
Nadrząd | |||
Rząd | |||
Rodzina | |||
Rodzaj | |||
Gatunek |
warzucha polska | ||
Nazwa systematyczna | |||
Cochlearia polonica A. Fröhl. Posl. Polsk. Pl. Polon. Exsicc., ser. 2, 3: 11 (1936)[3] | |||
Synonimy | |||
| |||
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[4] | |||
Warzucha polska (Cochlearia polonica A.Fröhl.) – gatunek rośliny z rodziny kapustowatych.
Pochodzenie i występowanie
[edytuj | edytuj kod]Warzucha polska jest endemitem polskim, powstałym skokowo w wyniku poliploidyzacji diploidalnego taksonu wyjściowego. Najbardziej zbliżonym, uważanym za takson wyjściowy jest warzucha pirenejska Cochlearia pyrenaica DC. (2n=6). W wyniku heksaploidyzacji u warzuchy polskiej zwielokrotniła się liczba chromosomów do 2n=36.
W Czerwonej Księdze Ukrainy jako Cochlearia polonica A.Fröhl. podany został takson warzuchy stwierdzony na źródliskowych obszarach górnego Bugu[5]. Status taksonomiczny tego taksonu został zweryfikowany po badaniach kariologicznych, w wyniku których ustalono, że jest to jednak warzucha pirenejska. Spokrewnionym z warzuchą pirenejską i podobnie jak warzucha polska taksonem heksaploidalnym jest warzucha bawarska Cochlearia bavarica (2n=36), jednak różni się morfologicznie od tego endemitu i powstała odmiennie – w wyniku hybrydyzacji warzuchy lekarskiej C. officinalis i warzuchy pirenejskiej[6].
Warzucha polska rosła kiedyś jedynie w rejonie Pustyni Błędowskiej i Olkusza na obszarach źródliskowych i w górnym biegu strumienia Biała (i jego dopływów: Kręta, Mylna, Leśna), stanowiącego lewy dopływ Białej Przemszy, a także w pobliskiej Sztolni Ponikowskiej. Cały obszar jej pierwotnego występowania wynosił kilka kilometrów kwadratowych.
Z powodu działalności górniczej (prowadzonej przez Kopalnię Piasku Podsadzkowego Maczki-Bór na polu wydobywczym „Pomorzany”) nastąpiło osuszenie tych terenów, w wyniku czego stanowiska naturalne zanikły. Roślina jednak w porę została przeniesiona na stanowiska zastępcze w regionie. Najsilniejsza populacja utrzymuje się na źródliskach strumienia Centuria (prawobrzeżny dopływ Białej Przemszy) w pobliżu wsi Hutki-Kanki, na stanowisku zastępczym utworzonym w 1970 roku[7][8]. Z co najmniej kilkunastu prób introdukcji (do 2010 roku), w tym także poza Wyżyną Śląsko-Krakowską, większość kończyła się niepowodzeniem – rośliny na nowych miejscach utrzymywały się tylko przez kilka lat[9]. W pierwszej dekadzie XXI wieku warzucha rosła m.in. na źródliskach Wiercicy koło Złotego Potoku oraz (od 1992 roku) w rezerwacie Kępina na Rajecznicy koło Ołudzy[7]. W 2023, poza źródliskami Centurii, utrzymywała się nielicznie na źródliskach Rajecznicy oraz dość licznie na utworzonym w 2010 roku stanowisku w Kroczycach Jeziorkach[8].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]- Łodyga
- Podnosząca się o wysokości od 15 do 50 cm.
- Liście
- Odziomkowe długoogonkowe, o kształcie nerkowatym, a liście łodygowe siedzące, jajowate, o uszastej nasadzie.
- Kwiaty
- Białe, 4-płatkowe, wyrastające na bardzo cienkich szypułkach. Mają długość 5,5–9,5 mm, a ich nerwy boczne łączą się ze sobą tworząc po każdej stronie nerwu głównego dwa, albo więcej poletek.
- Owoc
- Elipsoidalna lub jajowatoelipsoidalna łuszczynka, najszersza w 1/3–1/2 swojej długości. W odróżnieniu od innych gatunków warzuchy nie jest silnie rozdęta i przeważnie nie jest dłuższa od 8 mm, a jej szerokość nie przekracza 4,5 mm. Nerwacja słabo widoczna. Nasiona o długości 1,5–2 mm, brodawkowane, przy czym wysokość brodawek jest taka sama, lub nieco tylko mniejsza od ich szerokości.
Biologia i ekologia
[edytuj | edytuj kod]- Rozwój
- Roślina dwuletnia, hemikryptofit. Kwitnie od kwietnia do czerwca. Rozmnaża się głównie generatywnie (przez nasiona).
- Siedlisko
- Rośnie na zimnych źródliskach napiaskowych.
- Fitosocjologia
- Gatunek charakterystyczny dla Ass. Cochlearietum polonicae[10].
- Genetyka
- Liczba chromosomów 2n=36.
Zagrożenia i ochrona
[edytuj | edytuj kod]Roślina objęta w Polsce ochroną ścisłą. Chroniona jest także konwencją berneńską i dyrektywą siedliskową. Ze względu na zagrożenie naturalnych stanowisk wskutek obniżenia się wód gruntowych i wyschnięcia źródeł, w 1970 roku kilkanaście roślin z zamierającego stanowiska naturalnego przeniesiono na stanowiska zastępcze o podobnych warunkach (ochrona ex situ). Roślina zadomowiła się na stanowiskach zastępczych i rośnie na nich do dziś. Zagrożeniem dla rośliny na tych stanowiskach jest zmniejszanie się zasobów wodnych w okolicy tych siedlisk. Ze względu na niewielkie obszary zajmowanych siedlisk, groźne są nawet niewielkie zaburzenia, jak penetracja stanowiska przez buchtujące dziki czy quady[9].
Kategorie zagrożenia gatunku:
- Kategoria zagrożenia w Polsce według Czerwonej listy roślin i grzybów Polski (2006)[11]: EW (wymarły i zaginiony na stanowiskach naturalnych); 2016: EW (wymarły w stanie dzikim)[12].
- Kategoria zagrożenia w Polsce według Polskiej czerwonej księgi roślin[13]: EW (extinct in wild, wymarłe w naturze).
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens , Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-11-10] (ang.).
- ↑ Cochlearia polonica A.Fröhl., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2023-06-30] .
- ↑ V. Melnyk , M. Bilz , Cochlearia polonica, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2020-05-05] (ang.).
- ↑ praca zbiorowa: Korytarz ekologiczny doliny Bugu. 2002. [dostęp 2008-01-07]. (pol.).
- ↑ M. Koch. Genetic differentiation and speciation in prealpine Cochlearia: Allohexaploid Cochlearia bavarica Vogt (Brassicaceae) compared to its diploid ancestor Cochlearia pyrenaica DC. in Germany and Austria. „Plant Systematics and Evolution”. 232 (1-2): 35-49, 2002. ISSN 0378-2697.
- ↑ a b Róża Kaźmierczakowa: 2109 Cochlearia polonica E.Fröhlich Warzucha polska. W: Poradniki ochrony siedlisk i gatunków – podręcznik metodyczny. Barbara Sudnik-Wójcikowska, Hanna Werblan-Jakubiec (red.). T. 9: Gatunki roślin. Warszawa: Ministerstwo Środowiska, 2004, s. 100-103. ISBN 83-86564-43-1.
- ↑ a b Beata Babczyńska-Sendek , Edyta Sierka , Aktualny stan i zagrożenia populacji warzuchy polskiej Cochlearia polonica na stanowiskach zastępczych, [w:] Monika Jędrzejczyk-Korycińska, Adam Rostański, Grzegorz J. Wolski, Harmonogram oraz streszczenia wystąpień V Seminarium Sekcji Taksonomii Roślin Polskiego Towarzystwa Botanicznego „W poszukiwaniu dowodów mikroewolucji..." Będzin, 27-30.06.2023 r., 2023 [dostęp 2024-03-07] .
- ↑ a b Elżbieta Cieślak, Róża Kaźmierczakowa, Michał Ronikier. Cochlearia polonica Frohl.(Brassicaceae), a narrow endemic species of southern Poland: history of conservation efforts, overview of current population resources and genetic structure of populations. „Acta Societatis Botanicorum Poloniae”. 79 (3), s. 255-261, 2010. DOI: 10.5586/asbp.2010.033. (ang.).
- ↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
- ↑ Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5.
- ↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.
- ↑ Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2014. ISBN 978-83-61191-72-8.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Róża Kaźmierczakowa: Cochlearia polonica E.Fröhl. Warzucha polska W: Poradniki ochrony siedlisk i gatunków – podręcznik metodyczny. Gatunki roślin. Praca zbiorowa pod red. Sudnik-Wójcikowskiej B. i Werblan-Jakubiec H. Tom 9. Warszawa: Ministerstwo Środowiska, 2004. ISBN 83-86564-43-1.
- Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
- Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.
- Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- BIBLIOTEKA MONITORINGU ŚRODOWISKA, Warzucha polska Cochlearia polonica E. Fröhlich, Róża Kaźmierczakowa. gios.gov.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-11)].