Zimowit jesienny
|
||
![]() |
||
Systematyka[1] | ||
Domena | eukarionty | |
Królestwo | rośliny | |
Klad | rośliny naczyniowe | |
Klad | rośliny nasienne | |
Klasa | okrytonasienne | |
Klad | jednoliścienne | |
Rząd | liliowce | |
Rodzina | zimowitowate | |
Rodzaj | zimowit | |
Gatunek | zimowit jesienny | |
Nazwa systematyczna | ||
Colchicum autumnale L. Sp. Pl. 1753 |
Zimowit jesienny (Colchicum autumnale) – gatunek rośliny należący do rodziny zimowitowatych (Colchicaceae). Występuje w Europie. W Polsce najczęściej jest spotykany w niższych położeniach górskich, poza górami występuje w przylegającym pasie wyżyn po Dolny Śląsk, w Wielkopolsce oraz na południowej części niżu[2].
Spis treści
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
- Pokrój
- Osiąga 8–30 cm wysokości. Trwałą częścią rośliny jest podziemna bulwa, z której wyrasta jesienią pęczek białych korzeni. Z zewnątrz okryta jest dwoma zaschniętymi pochwami liściowymi, pod którymi znajdują się 3–4 zawiązki liści rozwijające się wczesną wiosną następnego roku. Pęd jest silnie zredukowany, zaledwie wychodzący ponad ziemię.
- Liście
- Ich liczba waha się od 3 do 8 (zależnie od wielkości bulwy). Są wąskolancetowate, w większej części wąskie, tępo zakończone. Mają szerokość 2-4 cm.
- Kwiaty
- Różowo-lila, lila, rzadko białe, lejkowate, stosunkowo niewielkie w porównaniu z innymi gatunkami. Kwiaty obupłciowe, z pojedynczym okwiatem, o cienkiej, długiej rurce wewnątrz owłosionej, której dolna część wraz z zalążniami ukryta jest w bulwie. Korona o sześciu lejkowato odgiętych działkach, pręcików 6, z czego 3 krótkie i 3 długie, słupek jeden z trzema nitkowatymi szyjkami i buławkowatymi znamionami.
- Owoc
- Trójkomorowa zalążnia rozwija się pod ziemią i dopiero wiosną razem z liśćmi wyrasta ponad powierzchnię. Podłużnie jajowata i otoczona liśćmi torebka o długości 3-4 cm zawiera ciemnobrunatne, kuliste, delikatnie pomarszczone nasiona, pęka wzdłuż przegród[3].
Biologia i ekologia[edytuj | edytuj kod]
- Rozwój
- Bylina, geofit. Kwitnie od sierpnia do września, w warunkach klimatycznych Polski kwiaty pojawiają się w pierwszej dekadzie września („witają zimę”, często nieprawidłowo nazywane są „ziemowitami”). Czasami (rzadko) zakwita również na wiosnę. Zapylane są przez pszczoły, muchy i trzmiele, nasiona zaś dojrzewają dopiero w zimie pod ziemią[2]. Jesienią na podstawie starej bulwy tworzy się bruzda, w której powstają dwie – trzy młode bulwy potomne, czerpiące substancje zapasowe ze starej bulwy, która stopniowo zamiera do lata następnego roku[2].
- Siedlisko
- Lubi wilgotne łąki, widne lasy mieszane i rzadkie zarośla. Jest światłolubny, ale znosi okresowe zacienienie. Wymaga gleb świeżych lub wilgotnych, gliniasto–ilastych lub gliniasto–piaszczystych, zasobnych w składniki mineralne. Występuje na obszarach o klimacie oceanicznym. Rośnie od niżu po niższe położenia górskie. Najwyżej występujące jego stanowiska znajdują się na Polanie Chochołowskiej w Tatrach[2].
- Fitosocjologia
- Gatunek charakterystyczny dla rzędu (O.) Molinietalia[4].
- Genetyka
- Liczba chromosomów 2n= 38[5] też 2n= 24, 36, 42[6].
- Cechy fitochemiczne
- Cała roślina jest silnie trująca dla ludzi, bydła i koni. Zwierzęta instynktownie ją omijają, zarówno świeżą, jak i suszoną w sianie[7]. U ludzi po 4-6 godzinach od spożycia pojawiają się takie objawy, jak drętwienie i pieczenie w ustach, trudności w przełykaniu, mdłości i wymioty, ostra biegunka (czasami krwawa), obniżenie temperatury ciała i ciśnienia krwi, w końcu paraliż i śmierć w wyniku paraliżu oddechowego[8]. Kolchicyna, tak jak i inne zawarte w zimowicie alkaloidy nie szkodzą owcom i kozom, ale ich mleko po takiej karmie nie nadaje się do spożycia, stając się trujące[7]. Śmiertelna dawka dla człowieka to ok. 0,02 g kolchicyny (ilość zawarta w ok. 6 g nasion)[9]. Przypadkowe zatrucia śmiertelne są bardzo rzadkie, zazwyczaj wynikają z pomylenia zimowita z dzikim czosnkiem niedźwiedzim[10].
Zagrożenia i ochrona[edytuj | edytuj kod]
W Polsce gatunek objęty częściową ochroną gatunkową na podstawie Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin[11]. Po raz pierwszy został objęty ochroną częściową w 1957, a w latach 1995–2014 znajdował się pod ochroną ścisłą[12][13]. Jego populacje stopniowo ulegały zmniejszaniu. Zagrożony jest nie tylko wskutek zbierania go do celów leczniczych i bezpośredniego niszczenia, ale również w wyniku zaorywania łąk i osuszania ich[2]. Zagrożeniem dla gatunku jest również zarastanie nieużytkowanych polan i łąk w wyniku naturalnej sukcesji ekologicznej. Według Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody jest gatunkiem zagrożonym (kategoria zagrożenia VU)[2].
Zastosowanie[edytuj | edytuj kod]
- Roślina lecznicza: stosowany w lecznictwie ludowym, był przedmiotem zabobonów. Ze względu na silnie trujące własności nie należy samodzielnie stosować tej rośliny w celach leczniczych. Obecnie stosuje się w leczeniu tylko preparaty produkowane z tej rośliny pod ścisłą kontrolą lekarza[14].
- Surowiec zielarski: nasiona zimowita – Colchici semen, rzadziej bulwy – Colchici bulbus
- Skład chemiczny: czynnymi substancjami otrzymywanymi z zimowita są pseudoalkaloidy, pochodne tropolonu (kolchicyna i kolchamina)[14]. Nasiona zawierają od 0,2 do 1,2% substancji aktywnych, a bulwy ok. 0,2%[14].
- Działanie: przeciwbólowe i przeciwzapalne[14]. Preparaty otrzymywane z surowca są stosowane w atakach dny (skazy moczanowej). Wytwarzane są także preparaty cytostatyczne stosowane w leczeniu nowotworów, a także raka skóry (0,5% maść z zimowita). Preparaty z zimowita wolno stosować tylko pod kontrolą lekarza.
- W homeopatii wykorzystuje się bulwy zimowita, wykopane wiosną. Wykorzystuje się przy dolegliwościach mięśni szyi oraz karku, chorobach stawów pochodzenia reumatycznego oraz o charakterze padaczkowym. Uważany jest za truciznę dla kapilar.
- Zbiór i suszenie: bulwy wykopuje się w sierpniu i wrześniu przed kwitnieniem rośliny.
- Roślina ozdobna. Nadaje się na rabaty i do ogródków skalnych. Może też być uprawiany w dużej ilości w postaci kęp na trawnikach. Wśród odmian uprawnych występują kultywary o kwiatach białych, purpurowych, a także pojedynczych i pełnych. Najczęściej uprawiane odmiany to:
- 'Album' – odm. białokwiatowa o drobniejszych kwiatach,
- 'Albiplenum' – biała, pełnokwiatowa,
- 'Plenum' – kwiaty lilioworóżowe, pełne,
- 'Rubrum' – purpurowe, wielkością podobne do gatunku.
- W Szwajcarii zimowit używany był do barwienia pisanek wielkanocnych.
Uprawa[edytuj | edytuj kod]
Lubi podmokłe gleby i słoneczne stanowiska. Rozmnaża się go z bulw w czerwcu-lipcu, sadzi się je do gleby w rozstawie co 20 cm (duże) lub 10 cm (małe)[15].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Stevens P.F.: Angiosperm Phylogeny Website (ang.). 2001–. [dostęp 2010-07-27].
- ↑ a b c d e f Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.
- ↑ Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.
- ↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych. Warszawa. ISBN 83-01-14439-4.
- ↑ Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
- ↑ C. Stace, R. van der Meijden (ed.) & I. de Kort (ed.): Meadow Saffron (ang.). Interactive Flora of NW Europe. [dostęp 3 stycznia 2009].
- ↑ a b Jakub Mowszowicz: Przewodnik do oznaczania roślin trujących i szkodliwych. Warszawa: PWRiL, 1982. ISBN 83-200-2415-3.
- ↑ Burkhard Bohne, Peter Dietze: Rośliny trujące: 170 gatunków roślin ozdobnych i dziko rosnących. Warszawa: Bellona, Spółka Akcyjna, 2008. ISBN 978-83-11-11088-5.
- ↑ W.G.(В.Г.) Astachowa (Астахова): Загадки ядовитых растений (Zagadki trujących roślin). Лесная промышленность, 1977. (ros.)
- ↑
Miran Brvar i inni, Case report: fatal poisoning with Colchicum autumnale, „Critical Care”, 8 (1), 2004, R56–59, DOI: 10.1186/cc2427, PMID: 14975056, PMCID: PMC420069 .
- ↑ Dz.U. z 2014 r. poz. 1409 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin
- ↑ Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 28 lutego 1957 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin (Dz.U. z 1957 r. Nr 15, poz. 78).
- ↑ Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 6 kwietnia 1995 r. w sprawie wprowadzenia ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 1995 r. Nr 41, poz. 214).
- ↑ a b c d Jan Macků, Jindrich Krejča, Apoloniusz Rymkiewicz: Atlas roślin leczniczych. Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 1989. ISBN 83-04-03281-3.
- ↑ Bolesław Chlebowski, Kazimierz Mynett: Kwiaciarstwo. Warszawa: PWRiL, 1983. ISBN 83-09-00544-X.