Hypogeum
Hypogeum, hipogeum (łac. z gr. ὑπόγαιον hypógaion[1] – „podziemny” od hypo – pod i gaia – ziemia) – podziemne pomieszczenie na planie koła, czasem z niewielką nadbudówką nadziemną, zwykle przeznaczone na grób albo miejsce kultu[2].
Hypogea powstawały od epoki kamienia (głównie neolit) do czasów rzymskich. Na ogół drążone w skałach, w kulturach przedhistorycznych służyły za miejsca zbiorowych pochówków. Na północnym wschodzie Francji spełniały pod koniec neolitu tę samą rolę co gdzie indziej dolmeny: np. swych zmarłych chowała w nich ludność kultury Seine-Oise-Marne[3]. W przypadku miejsc sakralnych ich istnienie łączyło się z kultem bóstw chtonicznych lub wodnych[4]. Równoczesną funkcję nekropolii oraz podziemnego sanktuarium pełniło znajdujące się na Malcie hypogeum Ħal Saflieni pochodzące z ok. 3000 p.n.e.
W architekturze staroegipskiej nazwa ta określa grobowiec wykuty w skale, składający się z systemu schodów, pochylni i komnat. Obok piramidy i mastaby był to trzeci podstawowy typ grobu egipskiego, który w okresie Nowego Państwa stał się przeważającą formą pochówku zamożnych Egipcjan. Zgodnie z jego koncepcją, hypogeum to składało się z pomieszczenia ofiarnego (ze stołem ofiarnym, niszą na posąg grobowy i stelą nagrobną) oraz z oddzielnej komory grobowej mieszczącej mumię zmarłego. Nazwa Królewskie Hypogea w szczególności odnosi się do dynastycznych nekropolii tebańskich. Brak w nich jednak sali ofiarnej zastąpionej przez oddalone od cmentarzyska świątynie grobowe[5].
W epoce hellenistycznej wykształcił się typ podziemnego grobowca z pochówkami w ściennych niszach rozmieszczonych wzdłuż głównego korytarza i bocznych odgałęzień. Upowszechnił się w krajach będących pod panowaniem egipskich Ptolemeuszy (Egipt, Palestyna, Fenicja), a następnie w całej Syrii. W syryjskiej Palmyrze występuje on od II w. p.n.e., tworząc potem w połączeniu z tradycyjną wieżą grobową szczególny typ antycznego grobowca wyodrębnionego przez polskich archeologów[6].
Na obszarze Italii hypogea kultowe spotykane są w kulturze Etrusków i wczesnego Rzymu. Tendencja do rozbudowywania grobowców rodzinnych o dodatkowe komory grobowe pojawiła się u Rzymian w końcu II wieku. Hypogea takie znane są z ziem cesarstwa rzymskiego, zwłaszcza w jego części wschodniej. Np. okazałe i bogato wyposażone grobowce palmyreńskie są typowe dla II-III wieku n.e.
Liczne zachowane hypogea z okresu cesarstwa związane są z kultem irańsko-babilońskiego boga słońca i światła Mitry[7].
W III i IV w. obok katakumb hypogea przeważają w rzymskim budownictwie sepulkralnym. Wiele z nich – rozbudowywanych i łączonych, dało w Rzymie początek znanym katakumbom chrześcijańskim, np. Domitylli, Dobrego Pasterza, Coemeterium Maius czy też najstarszej części katakumb Pryscylli[8]. Dzięki dekorowanym malarsko komorom grobowym mają one szczególne znaczenie dla badań rozwoju sztuki wczesnochrześcijańskiej (np. hypogeum Flawiuszów czy hypogeum Lucyny jako część katakumb Kaliksta)[9].
W rozszerzonym znaczeniu nazwę tę odnoszono zarówno do podziemi domu mieszkalnego czy specjalnych pomieszczeń grzewczych (np. w termach), jak i do rozległych podziemnych pomieszczeń w amfiteatrze, przeznaczonych dla obsługi oraz dla występujących na arenie, a także zwierząt i specjalnych urządzeń[10].
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Stosowane obydwie formy oboczne: hypogeion i hypogaion (Mała encyklopedia kultury antycznej A-Z. Warszawa: PWN, 1973, s. 332); Słownik wyrazów obcych PWN. Warszawa: PWN, 1991, s. 338.
- ↑ Encyklopedia sztuki starożytnej. Europa – Azja – Afryka – Ameryka. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe / Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998, s. 287; Mały słownik terminów plastycznych. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1993, s. 112.
- ↑ Michel Brézillon: Encyklopedia kultur pradziejowych. Warszawa: WAiF, 1981, s. 84.
- ↑ Mała encyklopedia kultury świata antycznego. T. 1 (A–Ł). Warszawa: PWN, 1958, s. 427.
- ↑ Guy Rachet: Słownik cywilizacji egipskiej. Katowice: Książnica, 2006, s. 138-139.
- ↑ Michał Gawlikowski: Sztuka Syrii. Warszawa: WAiF, 1976, s. 238.
- ↑ Mały słownik sztuki starożytnej Grecji i Rzymu, dz. cyt. w bibliografii.
- ↑ Encyklopedia katolicka, dz. cyt., t. 6, kol. 1372.
- ↑ Marcel Simon: Cywilizacja wczesnego chrześcijaństwa I-IV w. Warszawa: PIW, 1981, s. 334nn.
- ↑ Lexikon der Kunst. Leipzig: E.A. Seeman, 1971, t. 2, s. 358.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Witold Szolginia: Architektura. Warszawa: Sigma NOT, 1992, s. 62. ISBN 83-85001-89-1.
- Bożena Wronikowska: Hypogeum. W: Encyklopedia katolicka. T. 6. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 1993, kol. 1372.
- Hypogeum. W: Alfred Twardecki: Mały słownik sztuki starożytnej Grecji i Rzymu. Warszawa: Verum, 1998. ISBN 83-85921-75-3.