Crimen (powieść)

Crimen – powieść historyczna Józefa Hena z 1975, której fabuła toczy się w okresie panowania Zygmunta III Wazy (w końcu drugiej dekady XVII w., przed śmiercią Stanisława Żółkiewskiego). W retrospekcjach pojawiają się epizody z czasów polskiej interwencji w Rosji: dymitriady, wojna polsko-rosyjska 1609-1618. Większość wydarzeń ma miejsce na Rusi Czerwonej (na ziemi sanockiej), jednak znaczna część akcji dzieje się w fikcyjnych lub na poły fikcyjnych miejscowościach podkarpackich: w Sańsku, Bolatynie, Błudnikach (zob. Błudniki), czy Teleśnicy (zob. Teleśnica Oszwarowa).

Tytułowa zbrodnia (łac. crimen – 'zbrodnia') i związany z nią wątek detektywistyczny pozwala autorowi na ukazanie obyczajowości i różnorodności społeczno-etniczno-religijnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Obok polskiej szlachty pojawiają się przedstawiciele nie całkiem jeszcze spolonizowanej szlachty ruskiej, Żydów, Ormian i Tatarów, a także chłopi oraz mieszczanie, obok katolików i prawosławnych – radykalni arianie zwani nurkami (nowochrzczeńcami) lub kosturowcami (z powodu pacyfistycznych poglądów nie nosili broni). W tle, w wypowiedziach i wspomnieniach bohaterów, pojawiają się echa wydarzeń i postacie z innych krajów siedemnastowiecznej Europy.

Kompozycja

Powieść poprzez sensacyjną tematykę i wątek kryminalny nawiązuje do literatury plebejskiej (stąd podtytuł pierwszego wydania – Opowieść jarmarczna). Obok narracji trzecioosobowej pojawia się pierwszoosobowa narracja Cyryla, wspominającego wydarzenia, w których uczestniczył jako kilkunastoletni włóczęga. Motyw ballady dziadowskiej odgrywa też istotną rolę w śledztwie.

Utwór ma kompozycję klamrową – pierwsze zdania powieści zostają powtórzone na początku ostatniego akapitu.

Streszczenie

Tomasz Błudnicki po kilku latach nieobecności powraca do domu, który opuścił jako siedemnastolatek, by walczyć o tron dla Maryny Mniszchówny. Wkrótce dowiaduje się, że jego ojciec został zamordowany, a rodzinny majątek znajduje się na skraju ruiny. W miarę, jak poznaje szczegóły z życia ojca, pojawia się coraz więcej potencjalnych motywów zbrodni. Poszukując mordercy, Tomasz zmaga się z własną przeszłością i zakochuje się w pięknej szlachciance. Ostatecznie zagadka śmierci starego Błudnickiego zostaje wyjaśniona, lecz dalsze losy jego syna pozostają w sferze domysłów.

Wybrani bohaterowie fikcyjni

• Cyryl – sługa i towarzysz kniazia Ginwiłła
• kniaź Ginwiłł – ukrywający się przed żoną jako żebrak Dziadek
• Tomasz Błudnicki
• Elżbieta Błudnicka – siostra Tomasza
• Gedeon – wychowanek starego Błudnickiego, syn jego drugiej żony
• Wiktoria Powidajowa – siostra macochy Tomasza
• Świrski – daleki krewny Błudnickich
• Ałmaz Toroszewicz – Ormianin, zarządca majątku Błudnickiego
• Jędrzej Zagwojski – sługa i przyjaciel Błudnickiego
• Jaś Kuchcik – parobek Błudnickich
• Stanisław Rosiński – szlachcic rabuś
• Kazimierz Rosiński – brat Stanisława, szlachcic rabuś
• Andrzej Witoszyński – członek zgrai Rosińskiego
• Gabriel Kowacz – mieszczanin, arianin z Sańska
• Szymon Wojnarowski – arianin (kosturowiec), z pochodzenia szlachcic, wraz z rodziną osiadły w Sańsku
• Lea Wojnarowska – córka Szymona
• Maciej Wojnarowski – brat Lei
• Łukasz Bełzecki – chorąży
• Urszula Bełzecka – córka chorążego
• Stefan Ligęza – oficer Bełzeckiego, przyjaciel, banita, obieżyświat
• Rachmet – sługa Bełzeckiego, Tatar krymski
• Nastka – chłopka ze wsi Bełzeckiego
• Wasyl – mąż Nastki
• Piotr Wolski – starosta jurydyczny

Wydania

• Crimen : opowieść jarmarczna, Warszawa, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1975
• Crimen. Opowieść sensacyjna z XVII wieku, Warszawa, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1982, ISBN 978-83-205-3307-1
• Crimen. Opowieść sensacyjna z XVII wieku, Warszawa, Krajowa Agencja Wydawnicza, 1987, ISBN 83-03-02100-1
• Crimen. Opowieść sensacyjna z XVII wieku, Warszawa, Wydawnictwo Polonia, 1992, ISBN 83-7021-153-4

Ekranizacja

Na kanwie utworu Józefa Hena powstał serial telewizyjny Crimen w reżyserii Laco Adamíka.

Ciekawostki

• Niektóre wątki powieści i wiele drugoplanowych i epizodycznych postaci pojawiło się także w zbiorze opowiadań Hena Przypadki starościca Wolskiego oraz w serialu Rycerze i rabusie Tadeusza Junaka (1984).
• Zdania rozpoczynające pierwsze opowiadanie o wiedźminie Geralcie (Wiedźmin, 1986) Andrzeja Sapkowskiego: Później mówiono, że człowiek ten nadszedł od północy od bramy Powroźniczej. Szedł pieszo, a objuczonego konia prowadził za uzdę. Było późne popołudnie i kramy powroźników i rymarzy były już zamknięte, a uliczka pusta bardzo przypominają początek powieści Hena: Nadszedł ów człowiek od północnej strony, od wąskiej uliczki, co ją rymarze zajmowali.