Marzymięta grzebieniasta

Marzymięta grzebieniasta
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	jasnotowce
Rodzina	jasnotowate
Rodzaj	marzymięta
Gatunek	marzymięta grzebieniasta
	Nazwa systematyczna
	Elsholtzia ciliata (Thunb.) Hyl.; Bot. Not. 1941: 129 1941
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Marzymięta grzebieniasta^[4], elszolcja orzęsiona^[5] (Elsholtzia ciliata (Thunb.) Hyl.) – gatunek rośliny z rodziny jasnotowatych (Lamiaceae). Występuje w naturze na rozległych obszarach Azji Wschodniej i Południowej – od Japonii, Rosji i Mongolii na północy po Półwysep Indochiński, Indie^[6] i Pakistan^[7] na południu. Jako gatunek introdukowany rośnie w Europie i Ameryce Północnej^[6]. W Polsce gatunek notowany jest od I połowy XIX wieku^[8] i jest rozpowszechniony we wschodniej połowie kraju zanikając na zachód od Wisły, wschodniej Wielkopolski i opolskiego^[9]. W XXI wieku określany jest jako gatunek zadomowiony (kenofit), ale ustępujący^[8].

W Azji roślina wykorzystywana jest jako lecznicza^[6]. Stosowana tam wszechstronnie do leczenia przeziębienia i kaszlu, jako lek przeciwzapalny i przeciwbólowy, przy bólach brzucha, wymiotach i biegunce, bólach głowy, gorączce, udarze słonecznym i in.^[10] Jest to też roślina miododajna dostarczająca późnego pożytku (kwitnie w drugiej połowie lata), o wydajności tylko 30 kg/ha, ale chętnie oblatywana jest przez pszczoły^[11]. Nasiona zawierają schnący olej, nadający się do wyrobu lakierów^[11]. Młode liście są jadalne na surowo i gotowane, podobnie jako dodatek do aromatyzowania potraw wykorzystywane mogą być sproszkowane nasiona^[12].

Morfologia

Pokrój: Roślina zielna o pędzie silnie rozgałęzionym, osiągającym zwykle od 30 do 50^[6], rzadziej do 70^[5]–80^[7] cm wysokości. Pęd jest owłosiony, przy czym szczególnie w obrębie kwiatostanów i pod węzłami^[5]. Łodyga koloru słomiastego, z czasem staje się czerwonobrązowa^[6].
Liście: Ogonkowe (ogonek od 0,5 do 3,5 cm długości, wąsko oskrzydlony), o blaszce jajowatej do podługowato-jajowatej, o długości od 4 do 6 cm (rzadko do 9 cm^[6]) i szerokości 2 do 3 cm^[5]. U nasady blaszka zwężona, na wierzchołku zaostrzona, na brzegu karbowana^[5]^[6].
Kwiaty: Skupione w gęste, jednostronne nibykłosy^[5] o długości od 2 do 7 cm i średnicy ok. 1 cm^[5]^[6]. W poszczególnych okółkach kwiaty liczne, wsparte jajowatymi, zaostrzonymi i orzęsionymi podsadkami o długości 4–7 mm i szerokości ok. 4 mm, barwy jasnozielonej lub fioletowej. Kwiaty krótsze od podsadek^[5], wyrastają na szypułkach do 1,5 mm długości z kielichem długości 1,5 mm i koroną do 5 mm długości^[6]. Kielich owłosiony, z trójkątnymi, zaostrzonymi ząbkami, z których dwa dolne są dłuższe, a trzy górne krótsze^[5]. Korona dwuwargowa, liliowa, owłosiona od zewnątrz i szczeciniasta w gardzieli. Górna warga zaokrąglona i niepodzielona, dolna warga trójłatkowa, z łatką środkową większą od bocznych^[5]^[6]. Pręciki cztery, wystające z rurki korony, przy czym dwa dolne są dłuższe od górnych^[5]. Pylniki eliptyczne^[5] fioletowoczarne^[6], osadzone na nitkach poprzecznie^[11].
Owoce: Rozłupki żółtobrązowe^[6] do ciemnobrązowych^[5], jajowate, o długości od 1 do 1,5 mm^[5].

Biologia i ekologia

Roślina jednoroczna, silnie aromatyczna^[5] o zapachu podobnym do mięty^[11]. Siewki pojawiające się wiosną są wrażliwe na mróz^[11]. Marzymięta kwitnie od lipca do września^[5], czasem do października^[6], owocuje od października do stycznia^[6].

W naturalnym zasięgu rośnie w różnych siedliskach: na stokach wzgórz, na brzegach rzek, w lasach, także na siedliskach ruderalnych, na obszarach górskich sięgając do 3400 m n.p.m.^[6] W Polsce zasiedla siedliska ruderalne i segetalne, rosnąc zarówno w uprawach polowych, jak i ogrodach. Na obszarach górskich sięga do ok. 700 m n.p.m.^[5] Najlepiej rośnie na glebach próchnicznych^[11].

Systematyka i taksonomia

Synonimy taksonomiczne^[3]

Elsholtzia communis var. longipilosa Hand.-Mazz.
Elsholtzia cristata Willd.
Elsholtzia cyprianii var. longipilosa (Hand.-Mazz.) C.Y.Wu & S.C.Huang
Elsholtzia formosana Hayata
Elsholtzia interrupta Ohwi
Elsholtzia patrinii (Lepech.) Garcke
Elsholtzia pseudocristata H.Lév. & Vaniot
Hyssopus bracteatus C.C.Gmel. ex Steud.
Hyssopus ocymifolius Lam.
Mentha baicalensis Georgi
Mentha baikalensis Georgi
Mentha cristata Buch.-Ham. ex D.Don
Mentha ovata Cav.
Mentha patrinii Lepech.
Mentha perilloides Spreng.
Perilla polystachya D.Don
Sideritis ciliata Thunb.

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2020-10-31] (ang.).
↑ ^a ^b Elsholtzia ciliata (Thunb.) Hyl.. [w:] The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2020-10-31].
↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q Krystyna Grodzińska: Elsholtzia Willd., Elszolcja (marzymięta). W: Bogumił Pawłowski (red.): Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i Ziem Ościennych. T. XI. Warszawa, Kraków: PAN, PWN, 1967, s. 236-237.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o Elsholtzia ciliata (Thunberg) Hylander. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2020-10-31].
↑ ^a ^b Elsholtzia ciliata (Thunb.) Hylander. [w:] Flora of Pakistan [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2020-10-31].
↑ ^a ^b Barbara Tokarska-Guzik i in.: Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych. Warszawa: Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, 2012, s. 129. ISBN 978-83-62940-33-2.
↑ Adam Zając, Maria Zając (red.): Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Kraków: Pracownia Chorologii Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 209. ISBN 83-915161-1-3.
↑ Ai-Lin Liu, Simon M.Y. Lee, Yi-Tao Wang, Guan-Hua Du. Elsholtzia: review of traditional uses, chemistry and pharmacology. „Journal of Chinese Pharmaceutical Sciences”, 2007.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Mieczysław Lipiński: Pożytki pszczele. Warszawa, Stróże: Powszechne Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Wydawnictwo Sądecki Bartnik, 2010, s. 177. ISBN 978-83-09-99024-6.
↑ Elsholtzia ciliata - (Thunb.)Hyl.. [w:] Plants For A Future [on-line]. [dostęp 2020-10-31].

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2020-10-31] (ang.).

[tpl-3] Elsholtzia ciliata (Thunb.) Hyl.. [w:] The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2020-10-31].

[checklist2002-4] Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.

[grodz-5] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q Krystyna Grodzińska: Elsholtzia Willd., Elszolcja (marzymięta). W: Bogumił Pawłowski (red.): Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i Ziem Ościennych. T. XI. Warszawa, Kraków: PAN, PWN, 1967, s. 236-237.

[china-6] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o Elsholtzia ciliata (Thunberg) Hylander. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2020-10-31].

[pakistan-7] Elsholtzia ciliata (Thunb.) Hylander. [w:] Flora of Pakistan [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2020-10-31].

[guzik-8] Barbara Tokarska-Guzik i in.: Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych. Warszawa: Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, 2012, s. 129. ISBN 978-83-62940-33-2.

[9] Adam Zając, Maria Zając (red.): Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Kraków: Pracownia Chorologii Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 209. ISBN 83-915161-1-3.

[10] Ai-Lin Liu, Simon M.Y. Lee, Yi-Tao Wang, Guan-Hua Du. Elsholtzia: review of traditional uses, chemistry and pharmacology. „Journal of Chinese Pharmaceutical Sciences”, 2007.

[lipinski-11] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Mieczysław Lipiński: Pożytki pszczele. Warszawa, Stróże: Powszechne Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Wydawnictwo Sądecki Bartnik, 2010, s. 177. ISBN 978-83-09-99024-6.

[pfaf-12] Elsholtzia ciliata - (Thunb.)Hyl.. [w:] Plants For A Future [on-line]. [dostęp 2020-10-31].

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]