Jan Grzenia podaje, że rzeczownik Mazur pochodzi od przedrostka maz- (brudzić, smolić, mazać) – pierwotne słowo maź, oznaczało smołę i dziegieć, pochodzi od zamieszkujących tutejsze lasy smolarzy – do którego dodano przyrostek -ur[8]. Wyraz Mazury, który stanowi liczbę mnogą, był znany dopiero od XV wieku[9].
Trzeba podkreślić, że Mazurami, czy też częściej Mazurami pruskimi (które to określenie pojawiło się dopiero w XIX wieku[5]), nazywano osadników z Mazowsza i ich potomków, którzy zasiedlali te tereny od XIV wieku. Jednocześnie określenie Mazur odnosiło się do rdzennych mieszkańców Mazowsza[9].
Mazury jako teren Prus zamieszkany przez mieszkańców mówiących po polsku lub mazursku[10].Rozmieszczenie Polaków wyznania protestanckiego na Mazurach Pruskich.Podział językowy Prus na niemieckiej mapie z 1880. Zielony – przewaga polskiego lub mazurskiego, czerwony – przewaga niemieckiego.
Mazury nigdy nie stanowiły odrębnej jednostki administracyjnej ani pod względem historycznym, ani kościelnym czy świeckim, dlatego po części nie da się ustalić ścisłych granic tego regionu.
Prusy kolonizowane były od południa przez ludność polską już w czasach krzyżackich, natomiast najszerszy zasięg język polski osiągnął tu po 1600 roku. Północną linię zasięgu języka polskiego wyznaczały wówczas takie miejscowości jak: Cynty (Korniewo), Bartoszyce i Wystruć (Czerniachowsk). W następnych stuleciach polszczyzna cofnęła się ku południu[11].
Od 1525 do 1657 roku Mazury były pod zwierzchnictwem Polski stanowiąc część lennych Prus Książęcych, które przeszły w 1525 na protestantyzm. Wraz z reformacją narodziła się odrębność regionu – wiara stała się głównym wyznacznikiem ludności zamieszkującej Mazury.
Od końca XIX stulecia określając granice regionu, najczęściej odwoływano się do stwierdzenia Friedricha Krosty z 1876 roku[12]:
„Mazury sięgają tak daleko, jak daleko ludność ewangelicka mówi dialektem mazurskim”.
Kryterium to dotyczyło przede wszystkim ludności wiejskiej, ale za mazurskie uznawano także okoliczne miasta, w których odsetek mieszkańców mówiących po niemiecku był znacznie większy. Wojciech Kętrzyński, wybitny historyk zajmujący się badaniem dziejów Mazur, w 1868 roku pisał[12]:
„Nazwę kraju mazurskiego lub Mazowsza pruskiego noszą te powiaty wschodniopruskie, które począwszy od granic Prus Zachodnich ciągną się wzdłuż granicy Królestwa Polskiego aż pod Gołdap, gdzie mała przestrzeń zaludniona dziś Niemcami, dzieli Litwinów od Mazurów”.
Linię wyznaczaną mniej więcej przez miejscowości Srokowo (Dryfort) – Węgorzewo – Gołdap uznawano za granicę rozdzielającą historycznych osadników litewskich od polskich. Za mazurskie uznawano więc powiaty: ostródzki, nidzicki (niborski), szczycieński, piski (jańsborski), mrągowski (ządźborski), giżycki (lecki), ełcki, olecki, węgorzewski (węgoborski), południową część gołdapskiego oraz południową i wschodnią kętrzyńskiego (rastemborskiego)[12].
Takie ustalenia nie były jednak powszechne, bowiem historyk Max Toeppen z obszaru Mazur wykluczał Ostródę i Nidzicę, sytuując je w krainie zwanej Oberland. Uznawał, że tutejsi mieszkańcy mówią „czystym” językiem polskim, a nie gwarą[12].
Zasięg języka polskiego wraz z gwarą mazurską był zmienny w czasie. Plebiscyt w 1920 r. nie objął już powiatów węgorzewskiego i gołdapskiego, które uznano za zgermanizowane. Jeszcze na początku XIX w. za parafie mazurskie uznawano nawet Bezławki w powiecie kętrzyńskim. W tym samym czasie folwarki należące do Fahrenheidów, leżące na terenie dzisiejszego obwodu królewieckiego, nosiły nazwy: Mleczak (Milchbude), Taluliszki (Auerfluss), Węgorzyn (Angerau) itp. Od początku XVIII w. urzędnicy pruscy stosowali określenie „starostwa polskie”, które w obrębie historycznej Galindii obejmowały tereny od szczycieńskiego na wschód. Te na zachód, łącznie ze Szczytnem zaliczano do Prus Górnych. W 1818 r. wraz z powstaniem pruskich powiatów dotychczasowe starostwa polskie w Galindii oraz w Prusach Górnych (od Ostródy i Działdowa do wschodnich granic tej krainy) zaczęto nazywać Mazurami[12].
Z biegiem lat zasięg „mazurskości” zaczął się kurczyć, na co miały wpływ procesy germanizacyjne i modernizacyjne społeczeństwa pruskiego, a także emigracja na zachód najuboższych Mazurów. Po 1945 roku, wraz z wymianą ludności, Mazury pod względem historyczno-kulturowym w zasadzie przeszły do historii. W związku z tym faktem współcześnie trudno jest określić dokładny zasięg Mazur. Wiele zależy od tego jakie kryteria – mniej lub bardziej obiektywne – obierze się i do jakiego okresu będzie się odnosić[12].
Wyraźne granice region posiada na odcinkach graniczących z krainami historycznymi: południowym (graniczy z Mazowszem), wschodnim (graniczy z Podlasiem i Suwalszczyzną) oraz wzdłuż większości odcinka zachodniego (graniczy z Warmią oraz ziemią chełmińską, a ściślej – ziemią lubawską). Na pozostałych odcinkach granica regionu jest płynniejsza ze względu na sąsiedztwo innych regionów etnograficznych: na północnym-zachodzie graniczy z Powiślem (umowną granicą zasięgu gwary ostródzkiej jest wieś Liwa), natomiast na północny graniczy z Małą Litwą (linię graniczną wyznaczają Srokowo, Węgorzewo i Gołdap). Niekiedy Mazury na przestrzeni lat częściowo pokrywały się z takimi krainami jak Prusy Górne i Prusy Dolne, jednak w przypadku tej pierwszej wyróżniano podział etnograficzny na niemieckie Prusy Górne (północno-zachodnia część, z przewagą języka niemieckiego oraz mniejszością polsko i holenderskojęzyczną) i polskie Prusy Górne (południowo-wschodnia część, przewaga gwary mazurskiej).
Za mazurskie można uznawać powiaty (w zasięgu sprzed 1945 roku): kętrzyński (po Bezławki i Kętrzyn), węgorzewski, południową część gołdapskiego, giżycki, olecki, mrągowski, ełcki, piski, szczycieński, nidzicki (z Działdowem) oraz południową część ostródzkiego wraz z Ostródą (po wieś Liwę)[12].
Mazury nie były do końca regionem jednolitym etnograficznie. Ze względu na różnice dialektalne oraz fizjograficzne wyróżnia się dwa rodzaje podziału Mazur:
Gwara mazurska nigdy nie była jednolita. Mazowszanie (tzw. Mazurzy właściwi) i Chełminiacy, gdy kolonizowali tereny późniejszych Mazur już co najmniej od XIV wieku, czynili to często w taki sposób, by przenosić się możliwie niedaleko od miejsca pochodzenia. Spowodowało to różnice dialektalne w poszczególnych częściach regionu[13]. Kazimierz Nitsch, uznawany za ojca polskiej dialektologii, wyróżniał następujące obszary gwarowe na terenie Mazur[14]:
Ziemia ostródzka (gwara ostródzka) – wykazująca cechy dialektu chełmińskiego (okolice Ostródy i Olsztynka)[14][15]. Przynależność ziemi ostródzkiej (stanowiącej część tzw. Prus Górnych) do Mazur od lat pozostaje przedmiotem dyskusji. Gwara ostródzka różni się od pozostałych gwar wymową i pochodzeniem (nie ma na przykład mazurzenia). Mimo tego wielu rdzennych mieszkańców tych ziem z przyczyn historycznych i religijnych utożsamia ją z Mazurami[14].
Mazury Zachodnie (gwara zachodniomazurska) – wykazująca cechy zarówno dialektu chełmińskiego, jak i dialektu zachodniego Mazowsza (okolice Działdowa, Nidzicy i Szczytna)[14][15]
Mazury Środkowe (gwara środkowomazurska) – wykazująca cechy dialektu wschodniego Mazowsza[14]. Widoczne są w niej również wpływy Kurpiowszczyzny[13] (okolice Giżycka, Mrągowa i Pisza)[14]
Mazury Wschodnie (gwara wschodniomazurska) – wykazująca cechy dialektu wschodniego Mazowsza. Przejawiała nawet pewne podobieństwa gwarowe do pobliskich obszarów Podlasia[13] (okolice Ełku i Olecka)[14][15]
Mazury Północne – obszary położone najdalej na północ od Giżycka, Mrągowa i Olecka. Ze względu na silnie postępujące wpływy języka niemieckiego, tereny te zatraciły mowę mazurską zbyt wcześnie, by precyzyjnie określić ich przynależność. Prawdopodobnie gwary tych obszarów były kontynuacjami mowy środkowomazurskiej[14]. Obecnie jest to obszar nowych dialektów mieszanych[16] (część powiatu kętrzyńskiego, okolice Węgorzewa i Gołdapi)[14]
Wojciech Kętrzyński w książce „O Mazurach” w 1872 roku na stronie 5 napisał[17]:
„Dowcip ludowy dzieli całe Mazury na trzy części, stosując się do powierzchni ziemi i jej jakości (...). Aczkolwiek miejscami nawet na dobrych gruntach tu nie zbywa, jest jednakowoż wiele okolic, które wszystkie te trzy przymioty w sobie łączą”.
Ludy bałtyckie w 1200 roku.Kurhan kultury sudowskiej błędnie przypisywany Jaćwingom
Najstarsze ślady osadnictwa pochodzą sprzed 15 tys. lat. W XIII–V w. p.n.e. odkryto tu ślady kultury łużyckiej[18].
Około VI wieku p.n.e. na terenach Półwyspu Sambijskiego i Galindii wykształciła się z grup osadniczych kultura kurhanów zachodniobałtyjskich[19]. Śladami jej istnienia są pozostałości wznoszonych na wzniesieniach niewielkich kurhanów z warstwą ciałopalną pod nasypem. Przestrzeń kurhanu ograniczały kamienne kręgi oddzielające przestrzeń sacrum, które jednocześnie wyznaczały horyzont świata zmarłych. Kamienno-ziemne nasypy broniły wejścia do miejsca pochówku.
W trzech pierwszych wiekach naszej ery uformował się szereg mniejszych i większych zespołów typu plemiennego. Grupy te w VI i VII wieku wytworzyły 3 główne wspólnoty odpowiadające początkowym formom związków plemiennych:
Zespół galindzki – sformowany przez Galindów, wraz z później wyodrębnionymi plemionami Bartów i Sasinów
Zespół jaćwieski – obejmujący Jaćwież, Dainowię i Polleksię
Zespół estyjski – w którego skład weszły Sambia, Skalowia, Nadrowia, Natangia, Warmia, Pogezania i Pomezania[5].
To właśnie Zespół estyjski został później nazwany Prusami. Jak twierdzi dr. Alina Naruszewicz-Duchlińska rozszerzenie nazwy Prusy na Galindię i Barcję to pozostałość historiografii średniowiecznej[5].
Nazwa Prusy pojawiła się po raz pierwszy w połowie IX wieku w Geografie Bawarskim jako Bruzi[19]. W X wieku w kronice Ibrahim ibn Jakuba odnotowano: Z Mesko sąsiadują na wschodzie Rus, a na północy Borus. Pierwszy zapis w łacińskiej formie językowej znajduje się w „Dagome iudex”. Brzmi on następująco: Pruzze usque in locum, quo dicitur Russe, czyli Prusowie aż do miejsca, gdzie się Ruś nazywa. W żywocie św. Wojciecha, pochodzącym z początków XI wieku, oddano wahania misjonarza, który się zastanawiał utrum Liuticenses […] an Pruzzorum fines adiret, czyli czy do Lutyków, czy też do Prusów obrać drogę. Nazwa Prusowie przyjęła się na trwałe w europejskim nazewnictwie od XI wieku, wypierając używane dotychczas określenie Estowie (Aesti)[5].
W latach wczesnego średniowiecza tereny Mazur zamieszkiwały plemiona:
Galindów (bez środkowo-północnego obszaru, który przypadł w późniejszych latach Warmii biskupiej) – nazwę Galindia wywodzi się od wyrazu galas, oznaczającego koniec, kres. Za granicami Galindii nie mieszkało żadne plemię pruskie, stąd była określana jako kraj położony na końcu świata[5]
Sasinów (zachodni teren dzisiejszych Mazur) – staropruski wyraz sasins znaczy zając, czasami określa się te tereny nazwą ziemią zajęcy
W 1233 rozpoczął się podbój Prus. Wzięli w nim udział rycerze z Polski, Czech, a także krajów Europy zachodniej. Prusowie zorganizowali nieudane powstania i w 1283 ich tereny zostały opanowane.
Prusy Książęce w 1525 roku.Mazury jako jeden z regionów etnograficznych dawnych Prus.
14 marca 1440 w Kwidzynie powstał Związek Pruski – konfederacja szlachty i miast pruskich skierowana przeciw Krzyżakom. Na jego prośbę w 1454 król Kazimierz IV Jagiellończyk ogłosił włączenie regionu do Korony Królestwa Polskiego. Po pokoju toruńskim kończącym wojnę trzynastoletnią Mazury współtworzyły lenno polskie: Prusy Zakonne do 1525, a następnie świeckie Prusy Książęce. Mazury stały się jednym z wiodącym regionów polskiej reformacji, a po przybyciu Jana Maleckiego (1537) położony na wschodzie Mazur Ełk stał się jednym z wiodących polskich ośrodków drukarskich. W latach 1543–1552 w Ełku i Królewcu wydano więcej książek w języku polskim niż w całej Rzeczypospolitej[20]. Polskie drukarstwo funkcjonowało także w innych miastach regionu, np. w Węgoborku[20]. W 1546 powstała w Ełku tzw. Akademia Mazurska, wiodąca polskojęzyczna szkoła całych Prus Książęcych, której pierwszym rektorem został syn Jana Maleckiego, Hieronim, który położył zasługi w tworzeniu wzorców literackiego języka polskiego.
W 1618 roku władzę w Prusach przejęła brandenburska linia dynastii Hohenzollernów. Ówczesna polityka uwikłała kraj w wiele wojen i ostatecznie doprowadziła do uniezależnienia Prus od Polski. W 1656 roku Fryderyk Wilhelm, elektor brandenburski, zawarł z królem szwedzkim przymierze skierowane przeciw Polsce. Jesienią 1656 roku do Prus wtargnęli Tatarzy, pustosząc wiele wsi i miasteczek. W następnym roku Tatarzy ponownie napadli południowo-wschodnie Prusy. Spłonęły wtedy m.in. Gołdap i Dubeninki. Tysiące kobiet i mężczyzn wzięto w jasyr. Zabierano konie, bydło i owce. Po podpisaniu traktatów walewsko-bydgoskich (1657 r.) i w wyniku pokoju zawartego między Polską i Szwecją w 1660 roku w Oliwie Fryderyk Wilhelm, zwany „Wielkim Elektorem”, przestał być lennikiem Polski i stał się suwerennym władcą w Prusach Książęcych[19].
W wyniku koronacji w Królewcu Fryderyka I na króla w 1701 roku w Prusach powstało królestwo. Następcy Fryderyka: Fryderyk Wilhelm I i Fryderyk II Wielki przekształcili Prusy w państwo militarne i biurokratyczne. Społeczeństwo zostało podporządkowane państwu. Upowszechniano oświatę, rozbudowywano ulice, sztuczne kanały. Wprowadzono uprawę ziemniaków[19].
Lata 1709–1711 to epidemia dżumy pustoszącej pruskie miasta i wsie. Ludność zmniejszyła się o jedną trzecią. Rozpoczęto akcję kolejnej kolonizacji. W latach trzydziestych, na wyludnione przez zarazę tereny, sprowadzono emigrantów z arcybiskupstwa salzburskiego. Kolejne cierpienia przyniosły wojna siedmioletnia i kontrybucje nałożone na Prusy[19].
W okresie panowania Fryderyka I powstają na Mazurach szkoły ludowe, a w 1714 roku pierwsze szkoły elementarne. Szkoły utrzymywane były przez gminy, urzędy dominialne, chłopów i miejscową szlachtę. Obowiązywał podatek zależny od wielkości majątku. 11 grudnia 1845 roku ukazała się ustawa szkolna, w której państwo pruskie starało się wywierać większy nacisk na jakość pracy szkół. W leśniczówkach i majątkach, w których uczyło się najwyżej kilkoro dzieci, naukę prowadziły prywatne nauczycielki. W 1873 roku do szkół wprowadzono obowiązkowy język niemiecki. W okresie panowania Bismarcka język polski wyeliminowano ze szkół, urzędów i kościołów. W drugiej połowie XIX w. obrońcy mowy polskiej: Krzysztof Celestyn Mrongowiusz i Gustaw Gizewiusz pisali memoriały, protesty i artykuły przeciw rugowaniu języka polskiego z nauczania. Ich memoriał, Gustaw Gizewiusz, dostarczył królowi Prus. W wyniku tych działań król odwołał radcę szkolnego Rettiga[23].
I wojna światowa, okres międzywojenny i II wojna światowa[edytuj | edytuj kod]
Mazury (niem. Masuren) na mapie Prus Wschodnich sprzed 1945 roku.Zniszczony Olsztynek w czasie I wojny światowej
Na Mazurach toczyły się zmagania I wojny światowej, przynosząc znaczne zniszczenia wielu miejscowościom.
Powstanie II Rzeczypospolitej i przegrana Niemców zapoczątkowały spór o przynależność Mazur. Na Warmii, Mazurach i Powiślu przeprowadzono plebiscyt, mający określić do kogo mają należeć te dominia. Wyniki głosowania były dla Polski niekorzystne – 97% ludności opowiedziało się za przyłączeniem Mazur do Niemiec. Spośród miast, Działdowo zostało włączone do odrodzonej Polski.
Chata mazurska ok. 1930 r.
Z początkiem lat 30. XX w. organizacje hitlerowskie na Mazurach uzyskują silne poparcie. Rządy NSDAP doprowadziły do zaniku bezrobocia, zdynamizowały rozwój gospodarczy. Poprawił się stan zamożności mieszkańców. Mazurzy otrzymali pełne prawa obywateli III Rzeszy[24].
W roku 1933 zaczęła się pogarszać sytuacja działaczy polskich na Mazurach. Jan Boenigk został aresztowany, Gustaw Leyding trafił do więzienia. Grożono chłopom przyznającym się do polskości i posyłającym dzieci do polskich szkół. Działalność ta przyniosła efekty – wielu przenosiło dzieci do szkół niemieckich, w wyniku czego polskie szkoły były zamykane. Mazurzy o polskich korzeniach wypisywali się ze Związku Polaków w Niemczech[25]. Przeprowadzono urzędową germanizację nazw miejscowości oraz jezior, rzek czy lasów, które uznano za zbyt polsko brzmiące. Proces najbardziej się nasilił w 1938 r., gdy w całych Prusach zmieniono kilka tysięcy nazw.
Wybuch wojny stał się początkiem eksterminacji polskich działaczy. Zakazany był druk książek religijnych w języku polskim. 10 tysięcy miejscowości zmieniło nazwy na „bardziej” niemieckie[26].
Ze względu na przygraniczne, strategiczne położenie, w Prusach znajdowały się liczne obiekty militarne: koszary wojskowe, kwatery dowódców, bunkry, schrony i umocnienia. W 1939 roku przeprowadzono tu koncentrację wojsk mających uderzyć na Polskę, a w 1941 roku na Związek Radziecki. W gospodarstwach pracowało wielu robotników przymusowych z podbitych państw[19].
Autochtoniczna ludność mazurska była bardzo źle traktowana przez ludność napływową. Uważano ich za Niemców. Po wojnie grasowały tu bandy rabunkowe[26].
[...] Na porządku dziennym są napady. Ludność mazurska jest nękana dniem i nocą. Cóż z tego, że Mazur otrzymuje konia czy krowę od Państwa po bardzo niskiej cenie, gdy nocą już następnego dnia przychodzi kilkunastu bandytów i zabiera mu nie tylko konia, lecz cały dobytek, jaki posiada w mieszkaniu, a on sam otrzymuje takie lanie, że nawet na drugi dzień nie ma ochoty iść i meldować o tym Milicji.
pisał ks. Emil Dawid, kierujący parafią w Giżycku w latach 1946–1950[28]
Także terenowi przedstawiciele polskich władz, w stosunku do ludności mazurskiej, działali bezprawnie[29].
Mazurski działacz społeczny dr Edward Szymański w artykule pt. Położenie gospodarcze ludności mazurskiej w województwie olsztyńskim pisał[28]:
[...] Z ogólnej ilości około 400 000 ludności wiejskiej zamieszkującej tereny mazurskie za czasów niemieckich, w trzydziestu paru tysiącach gospodarstw mniejszych i kilkuset majątkach, obecnie zostało tylko około 100 000 osób, z których część mieszka w gospodarstwach mniejszych, a reszta stanowi służbę folwarczną. [...]
Mieczysław Moczar, wojewoda olsztyński od października 1948 do kwietnia 1952, przedwojennych bojowników o polskość Warmii i Mazur uznał za wrogów klasowych. Taka postawa ówczesnych władz powodowała wyobcowanie mazurskich patriotów i była przyczyną ich wyjazdów do Niemiec. Tak się stało z potomkami ludowego poety Michała Kajki. Szykanowano Karola Małłka, pozbawiając go kierownictwa Mazurskiego Uniwersytetu Ludowego, odsuwając go na margines życia społecznego[30].
Autochtoni na zaostrzoną politykę władz reagowali coraz większą liczbą wniosków o wyjazd do Niemiec. Ludność miejscowa masowo występowała o poświadczenie obywatelstwa niemieckiego w RFN, ale także w ambasadach Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii w Warszawie. Osoby nie chcące poddać się akcji ankietyzacji szykanowano niewydawaniem im listów i paczek, a także bonów mięsno-tłuszczowych[30].
Akcja wysiedleńcza Mazurów trwała do 1950 i objęła 72 000 osób. Pozostali zostali poddani przymusowej weryfikacji – na 120 tysięcy około 35 tysięcy odmówiło. W 1949 r. zweryfikowano siłą 19 000 osób. Nadano im polskie obywatelstwo. W kolejnych falach emigracji: w 1956 z Mazur wyjechało 30% autochtonów, a w 1975 r., w wyniku porozumienia polsko-niemieckiego, kolejnych 50 000[31].
W miejsce byłych mieszkańców Mazur przybyła ludność z dawnych Kresów: Wileńszczyzny, Podola i Wołynia, a także Polacy wracający z Syberii. W ramach akcji Wisła w 1947 roku przesiedlono na północny obszar dawnego województwa olsztyńskiego Łemków i Ukraińców z Polski południowo-wschodniej.
Włączenie terenów Prus Wschodnich w organizm państwa polskiego przyniosło konieczność integracji społeczności o różnych nawykach, postawach politycznych, zróżnicowanym poziomie kultury ogólnej i pochodzeniu narodowościowym. Istotną rolę odegrała tu prasa. Już w kwietniu 1945 roku pracownik Urzędu Informacji i Propagandy, Eugeniusz Modzelewski, wywieszał w olsztyńskim ratuszu pisaną ręcznie gazetkę ścienną. Wśród pierwszych, wydawanych po wojnie gazet, ukazał się Głos Ziemi – jako organ Stronnictwa Ludowego na Okręg Mazurski, pierwszy numer pojawił się już 20 maja 1945 r., początkowo jako druk powielaczowy.
Inną inicjatywą Wojewódzkiego Urzędu Informacji i Propagandy w Olsztynie były wydawane od 1 sierpnia 1945 r. Wiadomości Mazurskie redagowane przez Ludwika Zielińskiego. Ukazywały się w formacie kancelaryjnym, drukowane w dwóch kolumnach na papierze pakunkowym. Łącznie ukazało się 36 numerów. Wydawania zaprzestano na skutek konieczności zmian składu redakcji i administracji. Pismo redagowane było w duchu programu głoszonego przez Polską Partię Robotniczą.
Gazety były narzędziem antyniemieckiej propagandy. W „Wiadomościach Mazurskich” w 1947 roku napisano: Wierzymy, że oto niezadługo już pozostaniemy sami, my Polacy na tej odwiecznie polskiej ziemi wydartej z pazurów niemieckiej bestii[32]. Ostatni numer Wiadomości Mazurskich ukazał się 30 kwietnia 1947[33].
54–211 n.e. – z tego okresu pochodzą monety rzymskie znalezione w Gierłoży, Ostródzie, Durągu. W Domkowie na terenie grodziska odkryto fragment naczynia terra singillata wyrabianego w warsztatach rzymskich Galii i Nadrenii[23].
23 kwietnia 997 – z rąk Prusów ginie święty Wojciech.
XIV/XV w. – pierwsze lokacje miast na Mazurach, głównie na zachodzie i południu regionu. Prawa miejskie otrzymują kolejno: Dąbrówno (1326), Ostróda (1329), Działdowo (1344), Rastembork (ob. Kętrzyn; 1357), Olsztynek (1359), Nibork (ob. Nidzica; 1381), Pasym (1386), Dryfort (ob. Srokowo; 1405), Ządzbork (ob. Mrągowo; 1407), Ełk (1435)
1454 – Stany pruskie wypowiedziały posłuszeństwo zakonowi krzyżackiemu i zwróciły się do króla Kazimierza IV Jagiellończyka z prośbą o włączenie Prus, w tym Mazur, do Królestwa Polskiego. Król przychylił się do prośby i ogłosił inkorporację regionu, po czym wybuchła wojna trzynastoletnia
1466 – pokój toruński. Mazury stanowią część Prus Książęcych, będących lennem Polski
1519–1521 – wojna polsko-krzyżacka
1546 – w Ełku, na Mazurach, powstaje pierwsza szkoła średnia. Jej pierwszym rektorem zostaje Hieronim Malecki
XVI w. – kolejne lokacje miast na Mazurach. Prawa miejskie otrzymują kolejno: Olecko (1560), Gołdap (1570), Węgobork (ob. Węgorzewo; 1571), Lec (ob. Giżycko; 1573)
1579 – w Nidzicy powstała pierwsza na Mazurach publiczna szkoła dla dziewcząt[35]
1611 – polski Sejm oddaje Prusy w lenno elektorowi brandenburskiemu
1626–1629 – Prusy cierpią w wojnie polsko-szwedzkiej
Mieszkańcy Mazur w większości byli protestantami, a ściślej luteranami, mówiącymi po polsku, często w gwarze mazurskiej. Uprzednio tereny zamieszkiwane przez nich nazywano polskimi powiatami, a ludność polskimi Prusakami[36]. Przed 1945 rokiem byli poddawani germanizacji. W okresie powojennym byli polonizowani oraz wyjeżdżali do Niemiec Zachodnich. W 2008 r. w regionie żyło około 5 tys. Mazurów.
Już Krzyżacy mieli problemy z obrzędowością Prusów. Ustęp z Układu Dzierzgońskiego narzuconego przez Krzyżaków stłumionemu powstaniu pruskiemu w 1249 r.
Promiserunt eciam, quod inter se non habebunt de cetero Tulissones vel Ligaschones, homines videlicet mendacissimos: histriones qui quasigentilium sacerdotes in exequiis defunctorum ve tormentorum infernalium promerentur, dicentes malum et: bonum et laudantes mortuos de suisfurtis et spoliis, immundiciis et rapinis ac aliis viciis et peccatis, que, dum: viverent, perpetrarunt; ac erectis in celum luminibus exclamantes, mendaciter asserunt, se videre presentem defunctum: permedium celi volantem in equo, armis fulgentibus decoratum, nisum in manuferentem et cum comitatu magno in aliud seculum: procedentem; talibus consimilibus mendaciis populum seducentes et ad ritus gentilium revocantes. Hoc, inquam, promiserunt: se nunquam de cetero habituros.
Przyrzekli także, że nie będą między sobą mieli Tulissów i Ligaschów, ludzi zaiste najbardziej kłamliwych, łgarzy: którzy niby kapłani pogańscy na pogrzebach zmarłych zasługując na męki piekielne, mówiąc zło i dobro i chwaląc: nieboszczyków za ich kradzieże i łupy, nieczystości i grabieże oraz inne grzechy, które za życia popełnili, i wzniósłszy: oczy ku niebu wykrzykując kłamliwie twierdzili, że widzą tego właśnie zmarłego posuwającego się przez środek nieba na: koniu, przyozdobionego w błyszczącą zbroję, niosącego w ręku sokoła, w otoczeniu wielkiej rzeszy kroczącego w inny wiek;: takimi i im podobnymi kłamstwami zwodząc lud i do obrzędowości pogańskiej nawołując. Tego, mówię, przyrzekli nigdy więcej: w przyszłości nie czynić.
Wśród mazurskich ludów istniał niepisany zakaz wykonywania pewnych prac gospodarskich w niektóre dni w roku, np. w czwartek po kolacji. Wierzono, że kto nie przestrzega tego zakazu, temu zwierzętom tzw. zmory zaplotą ogony i grzywy. Szycie w takie dni miało powodować ślepotę u zwierząt. Różne przestrogi wyciągano z zachowania zwierząt: piejąca kura była zwiastunem nieszczęścia[38].
Przed Bożym Narodzeniem w domach wieszano wieniec adwentowy pleciony z choinki, zdobiony wstążkami i świeczkami, zawieszany w pokoju pod sufitem[38].
Do 1945 r. na Mazurach nieznany był zwyczaj łamania się opłatkiem, a świąteczne choinki zaczęto stawiać w domach dopiero około 1910[39]
Pierwszego dnia świąt obchodzono Jutrznię na Gody, w której udział brała cała wieś. Według wierzeń w okresie od Bożego narodzenia do Trzech Króli chodziły czarownice i złe duchy. By się diabeł nie kręcił nie wolno było prząść, rąbać drewna – bo w zasięgu odgłosów będą puste kłosy[38].
Dwanaście dni pomiędzy Bożym Narodzeniem a świętem Trzech Króli miało określać pogodę, jaka będzie panować w każdym miesiącu nadchodzącego roku, oraz miało przepowiadać przyszłość. Okres ten nazywano dwunastkami:
Jeśli Boże Narodzenie przypadało w niedzielę, zima miała być ciepła, wiosna wilgotna a lato przyjemne, jesień wilgotna, zboża miały być obfite, a w małżeństwach miał panować pokój.
Jeżeli w Boże Narodzenie panowała piękna pogoda, nadchodzący rok miał przynieść dużo pięknego zboża.
Jeśli w pierwszy dzień po Bożym Narodzeniu panowała piękna pogoda, przychodzący rok miał przynieść niesnaski[40].
Od nowego roku po wsiach chodziły zespoły przebierańców, zwanych Napierkami, Klonami, Szymonami[39] – ubrane w maski kóz, baranów, niedźwiedzi. W ostatni dzień roku urządzano psotowanie – zatykano kominy, malowano szyby. W ostatni dzień karnawału Mazurzy urządzali najczęściej składkowe zabawy i bawiono się do północy. W Świętego Jana przestrzegano zakazu przychodzenia obcych do domu, nie zbierano niektórych ziół. Po tym dniu dziewczęta rzucały wianki na wodę, pod poduszki kładły wianki z macierzanki – by przyśnił się przyszły mąż. Odpowiednikiem polskich dożynek był mazurski Plon. W Zaduszki karmiono dziadów proszalnych pod kościołami. Na weselach tańczono kosejdera, żabkę, dziada, chodzonego. Po drugim dniu wesela pannę młodą przeprowadzano do nowego domu. Tydzień po weselu były poprawiny i pierwszą wizytę młodzi składali rodzicom małżonki[41].
W mazurskiej wyobraźni występował cały szereg demonów: topników (topiących w jeziorach ludzi), ogników i mar. Mazurskie diabły przybierały postacie zwierząt i ptaków, mieszkały w lasach i na bagnach. Mogły być złe lub dobre. Demon Kłobuk miał przybierać postać czarnego kurczaka[37].
Wierzono w czarownice, które miały odbierać krowom mleko i rzucać uroki na młode zwierzęta i dzieci. Złym mocom zapobiegano kładąc siekiery w narożach obór, liczono wspak jednocześnie spluwając, wiązano czerwone wstążki. Głównymi motywami twórczości ludowej były diabeł i chytra baba, z którymi wiążą się ludowe przysłowia i powiedzenia, np.:
Zagroda mazurska z domem ustawionym szczytem do drogi.
Typowa historyczna zabudowa wiejska składała się przede wszystkim z kościoła z wieżą posadowionego w centrum wsi, karczmy, folwarku oraz regularnej kępy drzew na wzniesieniu, gdzie znajdował się cmentarz. Typowymi obiektami w mazurskich wsiach były także budynki kuźni, wiatraka, remizy strażackiej, młyna i szkoły. Najwięcej wsi czynszowych powstało na podstawie przywileju lokacyjnego[19].
Cechy wyróżniające budownictwo mazurskie to przede wszystkim:
budynki drewniane w rzucie prostokątnym,
chaty drewniane na planie krzyża,
zabudowa z czerwonej cegły z dachami krytymi dachówką,
Fragment podcienia szczytowego chałupy z okolic Mrągowa (za Boetticherem).dach dwuspadzisty,
ściany wykonane z dobrego materiału,
drzwi wejściowe znajdują się w ścianie dłuższej,
zdobnictwo jest oszczędne.
Zdobione były drzwi, szczyty i okienne obramienia. Nowsze budynki mieszkalne często wyposażone są w ganki[42].
Przed wiekami mazurskie chaty budowano na zrąb. Szczyty domów modelowano za pomocą układu desek. Szkielet był z belek a ściany okładano deskami. Dach kryto trzciną, słomą lub gontem. Krokwie ozdabiano np. głową końską. Okiennice ozdabiane były wycięciami. Domy budowano z podcieniem. Jednym z charakterystycznych elementów budownictwa wiejskiego była tzw. ciemna kuchnia.
Cechą charakterystyczną mazurskiej zagrody chłopskiej było oddzielne położenie budynku mieszkalnego od zabudowań gospodarczych. Jedynie w biedniejszych zagrodach stawiano jeden budynek mieszkalno-inwentarski[potrzebny przypis].
Mazurskie wsie miały kształt ulicówek – położonych wzdłuż drogi, rzeki albo, rzadziej, kształty owalne – gdy chałupy budowano wokół np. kościoła lub stawu[23].
W II połowie XIX wieku budownictwo murowane zaczęło wypierać drewniane. Powstawały charakterystyczne budynki mieszkalne i użytkowe z czerwonej cegły. Za panowania gaulaitera Ericha Kocha w latach 30. XX wieku masowo powstawały charakterystyczne kochówki – niewielkie, parterowe domki pokryte tynkiem z dwuspadzistym dachem o charakterystycznej linii z lekko wklęsłymi bokami[19].
Wyposażenie chałup zależne było od zamożności gospodarzy. Wnętrza jednoizbowe podzielone były na obszerną izbę, do której wchodziło się przez sień oraz komorę i zapiecek. Izba pełniła jednocześnie funkcje kuchenne i sypialne oraz jako pomieszczenie dziennego pobytu. Na meble składały się łóżka (od najprostszych pryczy, po okazałe z baldachimem – czyli podniebziem. Do spania wykorzystywane były także ławy skrzyniowe – ślubanki, w których mieściła się pościel.
Głównym elementem wnętrza był ogromny piec. W drugiej połowie XIX wieku do mazurskich chałup zawitały przyozdobione firankami i koronkami kredensy. Pod oknem znajdowały się stół, malowane ławy i krzesła zydle zdobione ażurowymi motywami koniczynek, serduszek, lub półksiężyców. Przy stołach zbierały się rodziny do spożywania posiłków. Jedzono drewnianymi łyżkami z jednej lub kilku cynowych bądź glinianych naczyń. Niemowlęta przebywały w kołyskach, a dziadkowie zajmowali zapiecek. Odzież przechowywano w zdobionych skrzyniach, które później zastąpiły komody, a następnie upiększane motywami roślinnymi szafy. Ściany domów w późniejszym okresie malowano wapnem[potrzebny przypis].
Krajobraz regionu został ukształtowany przez ostatnie zlodowacenie około 14 000–15 000 lat temu. Z tego okresu pochodzi, znaleziony w okolicach Giżycka, fragment rogu renifera[19].
Najwyższym szczytem Mazur jest Dylewska Góra (312 m n.p.m.).
Do największych jezior na Mazurach należą Śniardwy, będące największym jeziorem w Polsce (pow. 113,8 km²) oraz Mamry, które jest jeziorem o największej objętości w Polsce (obj. 1013 mln m³).
charakterystyczne dla regionu są też pozostałości wczesnośredniowiecznych (XI–XII w.) posągów nagrobnych bądź przedstawień bóstw pruskich plemion, tzw. baby pruskie.
Spełniały one nie tylko funkcje użytkowe i reprezentacyjne, ale także gospodarcze. Składały się zwykle z położonej w centrum rezydencji z założeniem parkowym; cmentarzem rodowym; ze stawami. Obiekty te stanowiły niegdyś centra kultury i rolnictwa i są przykładem znaczących osiągnięć architektury europejskiej dawnych czasów. Po II wojnie światowej były często zamieniane w magazyny i PGR-y – co doprowadziło do ich znacznej dewastacji[19].
Współcześnie na terenie województwa warmińsko-mazurskiego znajduje się około 3200 cmentarzy, w tym najwięcej na Mazurach. Najwięcej z nich to cmentarze ewangelicko-augsburskie. Historia cmentarzy zaczyna się dopiero w XVIII wieku – wtedy to zmieniło się nastawienie ludności do śmierci. Grób stał się miejscem upamiętnienia człowieka, a nie tylko miejscem złożenia zwłok. Powstała sztuka nagrobna, groby zaczęły zdobić epitafia. Cmentarz stał się gajem – przedsionkiem raju[19].
Na Mazurach można wyróżnić cmentarze wiejskie, rodzinne, wojenne i cmentarze leśne[19].
Cmentarze wiejskie sytuowane były przy kościołach i dopiero w XIX wieku wprowadzono zakaz chowania zwłok w obrębach siedzib ludzkich. Każda wieś miała swój cmentarz leżący zwykle na wzniesieniu. Położenie cmentarzy zdradzają w krajobrazie kępy drzew tworzące zespoły zielonych alejek. Zwykle układ alejek zbudowany jest na planie krzyża. Na cmentarzach ewangelickich przeważają gatunki iglaste[19].
Cmentarze rodowe położone są zwykle w atrakcyjnych krajobrazowo miejscach i na wzniesieniach. Najbardziej znanym obiektem jest tu grobowiec rodziny Fahrenheidów – słynna piramida w Rapie[19].
Cmentarze z I wojny światowej stanowią proste układy kompozycyjne, skromne w formach. Na nich spoczywają żołnierze niemieccy i rosyjscy polegli w latach 1914–1915[19].
Obecnie (2008 r.) mazurskie cmentarze niszczeją w zapomnieniu. Zdewastowano groby, kwatery pozbawiono metalowych krzyży i zdobionych ogrodzeń, zniszczone i rozkradzione zostały płyty nagrobne i kamienne pomniki[19].
W latach 1945–1950 Komisja Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych ponownie nazwała miejscowości i obiekty fizjograficzne (rzeki, jeziora) na terenie całych Prus, aby przywrócić lub często nadać nową, polską nazwę. Istniejące niektóre wcześniej w polskim piśmiennictwie lub lokalnej mowie nazwy, przemianowano na nowe, wcześniej nieużywane, związane m.in. z zasłużonymi dla regionu postaciami:
Walenty Barczewski (1856–1928) – polski działacz narodowy, historyk i wydawca, autor m.in. Gwary ludu na Warmii i Mazurach, Kościoły katolickie na Mazurach, Źródła naszej Łyny, odznaczony Krzyżem Kawalerskim Polonia Restituta
Gotfryd Bendziułła (1817–po 1892) – poeta i bibliotekarz, pisał korespondencje oraz wiersze do wydawnictw piętnujące akcję germanizacyjną, propagator czytelnictwa
Gustaw Leyding-Mielecki (1899–1974) – polski dziennikarz, działacz narodowy na Mazurach, w okresie międzywojennym razem z ojcem Gustawem (seniorem) pracował nad tworzeniem polskiej świadomości wśród Mazurów, a także przyłączeniem Mazur do Polski. W latach 1919–1920 członek Polskiej Rady Ludowej w powiecie szczycieńskim oraz Mazurskiego Związku Ludowego[29]
Fryderyk Leyk (1885-1968) – poeta, publicysta i pamiętnikarz
Jan Luśtych (1833–1901) – poeta ludowy, przeciwnik germanizacji
Hieronim Malecki (1525/26–1583/84) – polski pastor i teolog luterański, wydawca, tłumacz i drukarz, jeden z twórców literackiej polszczyzny, pierwszy rektor Akademii Mazurskiej w Ełku
Karol Małłek (1898–1969) – folklorysta, pisarz i publicysta. Współpracownik Gazety Mazurskiej. Autor Jutrzni mazurskiej na Gody, Mazurskiego śpiewnika regionalnego, Wesela mazurskiego, Jest dąb nad Mukrem, Opowieści znad mazurskiego Gangesu, O dawnych zwyczajach ludowych, Interludium mazurskiego i kilku innych[44].
Frycz Olszewski (pocz. XIX w.–po 1876) – jeden z pierwszych ludowych poetów nie tylko mazurskich, ale i polskich
Jan Karol Sembrzycki (1856–1919) – redaktor pism dla ludności mazurskiej i folklorysta. Propagator i organizator Towarzystwa Czytelni Ludowych. Jeden z pierwszych polskich etnografów i folklorystów zajmujących się Mazurami
↑Mazury jako region etnograficzny nigdy nie posiadały stałych granic, w związku z czym zmieniały się one w czasie. Po 1600 roku zasięg języka polskiego wykraczał poza dzisiejszą granicę województwa warmińsko-mazurskiego, jednak z biegiem lat obszar regionu zaczął przesuwać się ku południowi. Jeszcze w okresie plebiscytu na ulotce wyborczej pt. "Teren plebiscytu na Mazurach" zaznaczony obszar Mazur sięgał aż do okolic wsi Rominty Wielkie i Sosnówka w dzisiejszym obwodzie królewieckim.
↑ abErwin Kruk, Warmia i Mazury, Wrocław 2003, s. 62.
↑ abcKomunikaty Mazursko-Warmińskie 2, 2006, s. 231–232.
↑Praca zbiorowa „Historia Polski”, PWN, Warszawa 1959.
↑ abcdefgTadeusz Peter: Z dziejów powiatu ostródzkiego – historia i współczesność gminy Ostróda. Ostróda: [s.n.] ; Olsztyn: Wydawnictwo WPW C. Porycki, P. Wasześcik: na zlec. Stowarzyszenia Inicjatyw Kultury Fizycznej i Turystyki Warmii i Mazur, 2004. ISBN 83-917924-7-1.brak strony w książce
↑Ustawa z dnia 31 grudnia 1945 r. o ratyfikacji podpisanej w Moskwie dnia 16 sierpnia 1945 r. umowy między Rzecząpospolitą Polską a Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich o polsko-radzieckiej granicy państwowej (Dz.U. z 1946 r. nr 2, poz. 5).
.jpg)
.jpg)
.JPG)
.jpg)
Ełk
Ostróda
Giżycko
Kętrzyn
Szczytno
Działdowo
Mrągowo
Pisz
Olecko
Nidzica
Gołdap
Węgorzewo
Olsztynek
Orzysz
Ruciane-Nida
Biała Piska
Mikołajki
Wielbark
Ryn
Pasym
Wydminy
Srokowo
Dąbrówno
.jpg)