Jerzy Gemist-Pleton

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
(Przekierowano z Gemistos Plethon)
Jerzy Gemist-Pleton
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

ok. 1355
Konstantynopol

Data i miejsce śmierci

ok. 1450
Mistra

Język

grecki

Ważne dzieła
  • Mowa doradcza
  • O prawach
  • O różnicy między Arystotelesem i Platonem
Multimedia w Wikimedia Commons
Manuskrypt Pletona
Grobowiec Pletona

Jerzy Gemist-Pleton także Gemistos Plethon[a] (ur. ok. 1355 w Konstantynopolu, zm. ok. 1450 w Mistrze) – uczony i filozof bizantyński.

Życiorys[edytuj | edytuj kod]

W Konstantynopolu i Mistrze[edytuj | edytuj kod]

Jerzy Gemist urodził się w Konstantynopolu około 1355 roku[b]. Rodowe nazwisko Gemist zastąpił, pisząc dzieło filozoficzne O różnicy między Arystotelesem a Platonem, pseudonimem Pleton i potem tego pseudonimu z upodobaniem używał. Zarówno nazwisko rodowe, jak i pseudonim znaczą pełny, pseudonim jest jednak bardziej klasyczny, a ponadto kojarzy się z Platonem. Wrogowie filozofa zarzucali mu, że nazwał się Pletonem, jakby chciał sugerować więź z duszą Platona. Jego zwolennicy widzieli w tym tytuł do chwały nazywając go drugim Platonem albo drugim po Platonie[1].

Gemist-Pleton odbył studia na dworze sułtana Murada II w Adrianopolu pod kierunkiem Ellisajosa, zwolennika politeizmu i zaratusztrianizmu. W młodości odbył liczne podróże między innymi na Cypr i do Palestyny[2]. Przez pewien czas prowadził szkołę w stolicy Cesarstwa. Po 1393 roku[c] przeniósł się na Peloponez, gdzie na dworze despotów w Mistrze powstał tętniący życiem ośrodek kultury bizantyńskiej i helleńskiej. W Mistrze został wysokim urzędnikiem despoty Morei, jednocześnie kontynuował działalność nauczycielską. W krótkim czasie skupił się tam wokół niego krąg znakomitych uczniów: Bessarion, przyszły kardynał Kościoła katolickiego, bracia Marek i Jan Eugenikowie, późniejszy nauczyciel greki we Florencji i filozof Jan Argiropul, historyk Laonik Chalkokondyles, Jan Moschos, po śmierci Gemista-Pletona jego następca, Michał Apostolis, który w przyszłości będzie kopiował greckie manuskrypty dla Włochów, sekretarz Gemista-Pletona Demetriusz Kabakes i wielu innych[3].

Podróż do Włoch[edytuj | edytuj kod]

Gemist-Pleton towarzyszył cesarzowi Janowi VIII Paleologowi na sobór we Florencji, w 1439 roku, jako jego osobisty doradca polityczno-teologiczny. Będąc osobą świecką nie uczestniczył osobiście w obradach soborowych[2]. Nie uniknął natomiast sporów z innymi przedstawicielami Kościoła bizantyńskiego przybyłymi wraz z cesarzem na sobór. Do publicznej dysputy zmusił go Jerzy Scholar, późniejszy patriarcha Konstantynopola i jego zajadły przeciwnik. Przeciw Pletonowi występowali też Teodor Gaza i Jerzy z Trapezuntu. Kontrowersja istniejąca wśród Greków jeszcze przed ich wyjazdem na sobór, w warunkach wspólnego zamieszkiwania całej delegacji, osiągnęła swój punkt kulminacyjny. Adwersarze nie kryli przed katolickimi słuchaczami istoty sporu, który dotyczył pierwszeństwa Platona lub Arystotelesa w wykładzie wiary chrześcijańskiej. Gemist-Pleton zajmował w tych dyskusjach stanowisko zdecydowanie platońskie i antyarystotelesowe. Sprzymierzeńca znalazł w biskupie Nicei Bessarionie, również platoniku, ale bardziej umiarkowanym, starającym się znaleźć płaszczyznę uzgodnienia obydwu systemów filozoficznych[4].

Platonizm Gemista-Pletona był szczególnego rodzaju. Pozostawał pod silnym wpływem doktryny Plotyna i filozofów aleksandryjskich z II wieku po Chrystusie. Pleton głosił ponadto, że wszechświat posiada ukryty sens, objawiony w ezoterycznych pismach Hermesa Trismegistosa i Pseudo-Dionizego Areopagity[4]. Rozmowy na temat Platona zafascynowały władcę Florencji Kosmę Medyceusza i florenckich uczonych, samego zaś Pletona względna ignorancja florentyńczyków skłoniła do napisania dzieła O różnicy między Arystotelesem i Platonem, w którym atakował Arystotelesa i wysławiał Platona[5]. Florenckie wykłady Gemista-Pletona odrodziły zainteresowanie Platonem na Zachodzie, co zaowocowało renesansowym platonizmem[6].

Schyłek życia[edytuj | edytuj kod]

Po soborze Gemist-Pleton powrócił do Mistry, gdzie zmarł w 1452 roku, na rok przed upadkiem rodzinnego miasta. Jego ciało spoczęło w Mistrze. W 1460 roku zdobyli Mistrę Turcy. w 1464 roku Sigismondo Malatesta odzyskał dolne miasto, gdzie odnalazł grób Pletona. Przed laty bezskutecznie namawiał filozofa, by objął kierownictwo jego nadwornej szkoły w Rimini. Po wkroczeniu do Mistry odnalazł jego grób i zabrał jego zwłoki do Rimini. Do dziś spoczywają w grobowcu w Tempio Malatestina, a nagrobna inskrypcja głosi: Szczątki Gemistosa Bizantyńczyka, Księcia Filozofów swoich czasów[7].

Reakcja na twórczość Pletona poszła w kilku kierunkach. Jego główny przeciwnik w Bizancjum mnich Gennadiusz Scholar został przez sułtana Mehmeda II wybrany patriarchą Konstantynopola. Jako głowa Kościoła bizantyńskiego potępił wyraźnie antychrześcijańską, zmierzającą do odrodzenia religii pogańskiej filozofię Pletona. Nakazał skonfiskować i spalić wszystkie egzemplarze jego głównego dzieła Prawa. Sam w opozycji do Pletona, rozwijał teologię w oparciu o filozofię Arystotelesa. Jeden z uczniów Pletona, Juwenalis, który jeszcze przez Jana VIII został za antychrześcijańskie poglądy wygnany z Konstantynopola, na Peloponezie stracił język i prawą rękę, a w końcu został strącony ze skały. Zanim los jego tragicznie się dopełnił nazwał siebie męczennikiem pierwszej zasady rządzącej rzeczywistością[8]. We Włoszech uczniowie Pletona Bessarion i Jan Argiropul starali się wbrew swemu nauczycielowi wykazać, że Platon i jego doktryna nie tylko nie są z chrześcijaństwem sprzeczne, ale prowadzą do niego i wiele z prawd chrześcijańskich faktycznie już głoszą[9]. We Florencji Kosma Medyceusz polecił w 1451 roku Marsilio Ficino, który już od dawna uczył się greki, by przetłumaczył i skomentował różne pisma Platona. Z inspiracji tej około 1460 roku powstała we Florencji tzw. Akademia platońska[10].

Twórczość[edytuj | edytuj kod]

Gemist-Pleton był przede wszystkim filozofem politycznym. Pozostawił po sobie Mowę doradczą (Symbuleutikὸn) z około 1415 roku, w której proponował Teodorowi II przeprowadzenie reform społecznych i ekonomicznych. Jego głównym dziełem był traktat O prawach (Perí nὸmon), złożony z 3 ksiąg, z których zachowały się jedynie fragmenty: rozdziały O cnotach (Perí aretὸn) i O predestynacji (Perí týches)[11]. Ważne miejsce w twórczości Pletona zajmuje praca O różnicy między Arystotelesem i Platonem (wydane jako Platonicae et Aristotelicae philosophiae comaparatio w 1532 roku w Wenecji)[2]. Pleton interesował się też zagadnieniami geograficznymi, czego dowodem są Poprawki do niektórych błędów Strabona (Diὸrthosis enion ton uk orthὸs hypὸ Strábonos legomenon)[11]. Napisał też szereg prac z historii Grecji (wyd. w Londynie w 1989 roku przez E. V. Maltese pt. Georgii Gemisti P. Opuscula de historia graeca)[2].

Sławę zyskał będąc jednym z pierwszych filozofów renesansowych, którzy przenieśli na grunt włoski nieznane rękopisy Platona. Poza scholiami do Tukidydesa był autorem pism filozoficznych. Koncepcja filozoficzna Pletona wychodziła z założenia platonizmu. W interpretacji neoplatońskiej nosiła ona charakter religijny i miała w jego planach zastąpić doktrynę chrześcijańską.

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Formy „Gemist-Pleton” używa tłumacz Dziejów Bizancjum G. Ostrogorskiego – W. Ceran (s. 437 i n.). Formą bez myślnika „Gemist Pleton” posługuje się G. Żurek tłumacz Cesarstwa Bizantyńskiego R. Browninga (s. 250 i n.). Formy „Gemist” i „Pleton” zaleca też O. Jurewicz (Zasady spolszczania i transpozycji imion własnych i nazw geograficznych greckich epoki bizantyńskiej w: Dziejach Bizancjum G. Ostrogorskiego, s. 612, 621). N. Radomski tłumacz Bizancjum J. Herrin używa formy pośredniej „Gemistos Pleton” (s. 342 i n.). Natomiast T. Zabłudowski, tłumacz Historii kultury bizantyńskiej H.-W. Haussiga (s. 342 i n.), J. Bazydło w Encyklopedii katolickiej (t. 15, s 817) i O. Jurewicz w Historii literatury bizantyńskiej (s. 293 i n.) stosują formę „Gemistos Plethon” i imię „Georgios”. W. Gilewski tłumacz Wawrzyńca Wspaniałego I. Cloulasa nadaje Gemistowi imię „Giorgio” (s. 383 i n.). Natomiast nazwiskami „Gemistos Plethon” bez imienia posługuje się na przykład W. Tatrakiewicz w swojej Historii filozofii (t. 2, s. 12).
  2. ↑ O. Jurewicz (Historia literatury bizantyńskiej, s. 293) podaje jak rok urodzenia – 1355; J. Bazydło (Encyklopedia katolicka, t. 15, s. 817) – ok. 1355, R. Browning (Cesarstwo Bizantyńskie, s. 250) – ok. 1353.
  3. ↑ Zdaniem J. Bazydły nastąpiło to około 1393 roku (Encyklopedia katolicka, t. 15, s. 817). R. Browning przyjmuje, że Gemist-Pleton przeniósł się na dwór Teodora II podczas długotrwałego oblężenia Konstantynopola przez sułtana Bajazyda I, które rozpoczęło się w 1394 roku (Cesarstwo Bizantyńskie, s. 250). J. Herrin uważa, że filozof został dopiero około 1410 roku wygnany przez cesarza Manuela II z Konstantynopola za herezję (Bizancjum, s. 343).

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Herrin 2009 ↓, s. 342.
  2. ↑ a b c d Bazydło 2011 ↓, s. 817.
  3. ↑ Browning 1997 ↓, s. 250.
  4. ↑ a b Cloulas 1988 ↓, s. 77.
  5. ↑ Herrin 2009 ↓, s. 345–346.
  6. ↑ Marian Ciszewski: Akademia Florencka. W: Powszechna Encyklopedia Filozofii. T. 1: A-B. Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, 2000, s. 1. [dostęp 2013-08-24].
  7. ↑ Herrin 2009 ↓, s. 347.
  8. ↑ Browning 1997 ↓, s. 252.
  9. ↑ Stefan Swieżawski: Między średniowieczem a czasami nowymi. s. 68.
  10. ↑ Cloulas 1988 ↓, s. 78–79.
  11. ↑ a b Jurewicz 1984 ↓, s. 294.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Jerzy_Gemist-Pleton&oldid=67579645”