Tenrekowiec pręgowany
| Hemicentetes semispinosus[1] | |||
| (G. Cuvier, 1798) | |||
| |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Rodzaj | |||
| Gatunek |
tenrekowiec pręgowany | ||
| Synonimy | |||
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[5] | |||
 | |||
| Zasięg występowania | |||
| |||
Tenrekowiec pręgowany[6], tenrek pręgowany[7] (Hemicentetes semispinosus) – gatunek ssaka z rodziny tenrekowatych (Tenrecidae) w rzędzie afrosorkowców. Odróżnia się żółtą bądź pomarańczową okolicą karku kontrastującą z ciemnym ciałem w jasne pasy. Na grzbiecie ma narząd strydulacyjny. Zamieszkuje wilgotne lasy i tereny otwarte wschodniego Madagaskaru. Prowadzi rodzinny tryb życia. Żywi się bezkręgowcami.
Genetyka[edytuj | edytuj kod]
Kariotyp liczy 38 chromosomów. Tyle samo występuje u drugiego gatunku tego rodzaju[8].
Budowa[edytuj | edytuj kod]
Długość ciała od 104[9][10] do 172[8]-176 mm[9][10], średnio 140 mm[8], długość ucha 12–20 mm, długość tylnej stopy 19–30 mm; masa ciała 76–108 g[9][10], wedle Marshalla i Eisenberga nawet 125-280 g[8].
Czaszka tenrekowców, jak opisuje Jenkins, jest smukła i wydłużona, o bardzo dobrze rozwiniętym grzebieniu karkowym[10], natomiast pozbawiona go wedle starszych źródeł[8]. Uszy są średnich rozmiarów. Pysk jest wydłużony[10], z pośrodkową żółtą pręgą[8]. Jenkins zwraca uwagę na wysmuklone kości łzowe i smukłe żuchwy o niskich i zaokrąglonych wyrostkach dziobiastych. Występuje rhinarium, czyli nieowłosiony obszar okolic nosa, który okrywają owalne w kształcie łuski. Zęby delikatne; między przednimi występuje diastema. Trzonowce mają zredukowane talony[10]. Wzór zębowy[9][10]:
| Wzór zębowy | I | C | P | M | |
|---|---|---|---|---|---|
| 40 | = | 3 | 1 | 3 | 3 |
| 3 | 1 | 3 | 3 | ||
.
Grzbiet pokrywa kolczasta sierść o długich włosach spełniających funkcje ochronne i skromnym[10], wełniastym podszerstku[8]. Podstawową barwą jest czerń, kontrastująca z szerokimi jasnymi pasami, biegnącymi pośrodkowo i po bokach przez grzbiet. Mogą mieć barwę żółtą, pomarańczową, płowoczerwoną. Obszar złożony z jasnych kolców biegnie od szczytu głowy przez kark, ponadto między ciemnymi kolcami grzbietu rozlokowane są jeszcze nieliczne jasne. Pośrodkowo w tylnej części grzbietu mieści się narząd stryduladyjny, tworzony przez czerwonawopłowe potężne kolce[10] w liczbie 14[8]. Pod nimi znajduje się mięsień skórny tworzący dysk wibracyjny. Jego skurcz powoduje szybkie pocieranie kolców o siebie, wywołujące ultradźwięki słyszane przez inne osobniki w odległości do 10 m. Umaszczenie brzucha jest jasnoczerwono-płowobrązowe do żółtego; pokrywają go kolce i nieliczne bardziej miękkie szczeciniaste włosy. Podobne rzadkie włosy porastają też kończyny zwierzęcia[10].
Występuje 20-21 kręgów lędźwiowych. Spojenie łonowe bywa otwarte, prawdopodobnie u samic. Układ wydalniczy i rozrodczy kończą się wspólnym ujściem[8].
Zewnętrzny ogon nie występuje[10].
Przedramię ma znaczną ruchomość. Przednie stopy Jenkins opisuje jako szerokie. Kość gruszkowata tenrekowców jest długa i cieńsza niż u innych tenreków. Śródręcze długie, zwłaszcza promienie II i III. Palce pierwszy i piąty są krótkie, w przeciwieństwie do długich palców II, III i IV, zakończonych długimi, mocnymi, nieco zakrzywionymi pazurami. Dystalna część kości udowej tenrekowców jest szersza niż u innych tenrekowatych. Kończą ją płytkie kłykcie i równie płytka bruzda rzepkowa (patellar groove). Kość piszczelowa nie jest bardzo silnie zbudowana. Ruchomość stawu skokowego przewyższa ruchomość nadgarstka, umożliwiając stopie pronację i supinację. Stopy tylne są umiarkowanie szerokie, palce II, III i IV również mają długie pazury[10].
Systematyka[edytuj | edytuj kod]
Tenrekowiec pręgowany zalicza się do rodziny tenrekowatych (Tenrecidae), kreowanej jeszcze w pierwszej połowie XX wieku, której miejsce na drzewie rodowym łożyskowców było przedmiotem kontrowersji. Umieszczana w grupach Plantigradae, a później owadożerne (Insectivora) po usunięciu ich z klasyfikacji przeniesiona została do nowo utworzonego rzędu afrosorków[10], do którego należą też prowadzące podziemny tryb życia złotokretowate[11] oraz polujące w rzekach wodnice (Potamogalidae), zaliczane niegdyś do tenrekowatych[12].
Rodzina tenrekowatych obejmuje 3 podrodziny. Tenreki obejmują 5 gatunków, uszorki stanowią takson monotypowy, a największa podrodzina ryżorków obejmuje 25 gatunków, w większości z rodzaju tenreczek. Tenrekowiec zalicza się do podrodziny tenreków (Tenrecinae). Obejmuje ona 4 rodzaje: Hemicentetes[10] (tenrekowiec[6]), Chinops[10] (tenreczynek[6]), Setifer[10] (jeżokret[6]) i Tenrec[10] (tenrek[6]). Tenrekowiec wyżynny zalicza się do rodzaju tenrekowiec[10] o następującej etymologii:
- Hemicentetes: gr. ἡμι- hēmi- „pół-, mały”, od ἡμισυς hēmisus „połowa”; rodzaj Centetes Illiger, 1811 (tenrek)[13].
Rodzaj ten tworzy klad z tenrekiem. Zawiera jako jedyny w swej podrodzinie dwa współczesne gatunki: tenrekowiec wyżynny i tenrekowiec pręgowany[10].
Gatunek po raz pierwszy naukowo opisał w 1798 roku francuski przyrodnik Georges Cuvier nadając mu nazwę Ericulus semispinosus[2]. Jako miejsce typowe odłowu holotypu Cuvier wskazał Madagaskar[2][14]. W przeszłości niektórzy autorzy zaliczali go do jednego gatunku z tenrekowcem wyżynnym[8]. Etymologia nazwy gatunkowej jest następująca: semispinosus: łac. semi- „pół-”, od semis, semissis „połowa”, od as, assis „cały”; spinosus „ciernisty, kolczasty”, od spina „cierń, kolec”[15].
H. semispinosus różni się od H. nigriceps cechami czaszkowo-zębowymi i wyglądem zewnętrznym[16]. W niektórych obszarach występowania są sympatryczne[16][9]. Gatunek monotypowy[16][9][14].
Tryb życia[edytuj | edytuj kod]
Tenrekowiec pręgowany w chwili zagrożenia, podobnie jak jeżokret kłujący (Setifer setosus), zwija się częściowo w kulkę, poruszając szybko kolcami znajdującymi się na karku, co powoduje przejmujący szczęk. Zachowuje aktywność w dzień i w nocy[7], bardziej jednak w dzień. Pożywienia poszukuje wczesnym rankiem, za dnia bądź wieczorem. Szczyt aktywności obserwowano w południe (samica z młodymi), między godzinami 13 a 14 bądź między 18 a 20:15, ze szczytem między 18 a 19. Kolejny szczyt aktywności przypada na czas między 4 a 6. Po południu natomiast tenrekowiec pręgowany odpoczywa. Na miejsce spoczynku obiera sobie płytkie jamy, które sam drąży[10].
Zwierzę zachowuje aktywność przez cały rok, aczkolwiek od maja do października jest ona znacznie mniejsza[10]. Zimą spada podstawowy metabolizm (o 49%[8]) i temperatura ciała. Tenrekowiec pręgowany jednak okresowo budzi się wtedy ze snu zimowego. W przeciwieństwie do obligatoryjnego snu zimowego tenrekowca wyżynnego, u tenrekowca pręgowanego jest on fakultatywny[17]. W rezerwacie Ivohibe osobniki odławiane w sierpniu i wrześniu były chłodne i nieruchawe po chłodnych nocach, jednak w ich układzie pokarmowych znaleziono pożywienie, co wskazuje na torpor dzienny bądź sezonowy[10].
Tenrekowiec pręgowany może wieść samotny tryb życia, niemniej zazwyczaj spędza je w prostych grupach rodzinnych złożonych z matki, ojca i ich potomstwa bądź nawet rozszerzonych grupach rodzinnych, które liczą do trzech pokoleń tenrekowców pręgowanych i niekiedy ponad 20 osobników. Prosta grupa rodzinna mieszkać może w prostej jamie w ziemi, natomiast rozszerzona tworzyć dość skomplikowany system nor[10]. Nory takie występują w lasach pierwotnych lub wtórnych[8]. Osobniki skupione w grupach potrafią też razem żerować. Kontaktują się ze sobą za pomocą sygnałów głosowych, w tym tworzonych za pomocą narządu strydulacyjnego na grzbiecie. Pocierając tworzące go kolce, wytwarzają dźwięki słyszane przez towarzyszy z odległości do 10 m. W niewoli zaobserwowano również cmokanie językiem i wargami w trakcie eksploracji nieznanego otoczenia. Uważa się, że zachowanie takie może służyć echolokacji[10].
Zagrożone tenrekowce stroszą kolce na głowie. Zazwyczaj są one położone, jednak wówczas prostują się w górę i na boki. Wysoce zaniepokojone zwierzę stroszy także kolce grzbietu. Wydaje też bzyczące dźwięki. W obronie własnej tenrekowce mogą uderzać przeciwnika swoją kolczastą głową. Odnotowano także walki samców tenrekowców, mniej agresywne niż w obronie przed drapieżnikami, obejmujące ruchy głową i uderzanie nosem, niekiedy połączone ze stroszeniem kolców. Walki takie wzmaga obecność samicy. Zupełnie inaczej postępują osobniki żeńskie, w razie spotkań dotykając się i wycofując. Spotykając narzucającego się samca, niechętna samica również może nastroszyć na niego kolce[8].
Cykl życiowy[edytuj | edytuj kod]
W sprzyjających warunkach rozród może trwać cały rok[10], choć niegdyś łączono go z porą deszczową. Samiec dotyka swoim nosem nosa samicy, jej ucha i odbytu. Wspina się na nią w końcu, na co samica odpowiada, przyjmując pozycję lordozy. Owulacja może zachodzić w następstwie kopulacji z samcem i pierwsze współżycie może nie prowadzić do ciąży[8]. Kiedy już samica zachodzi w ciążę, trwa ona około 58 dni[10], wedle starszych źródeł 55-58[8]. Ciężarne samice odławiano w maju, lipcu i październiku. Nosiły one w macicy odpowiednio 7, 3 i 7 zarodków. Badania w rezerwacie Analazamaotra ujawniły od 5 do 8 noworodków w miocie. W niewoli mioty mogą być liczniejsze[10] i dochodzić do 11 młodych. Te same starsze źródła podają, że na wolności rodzi się średnio 6,3 noworodka[8]. W niewoli zbadano również rozwój młodych[10]. W pierwszym dniu życia rozpoczynał się rozwój kolców i okrywy włosowej, które wykształcały się ostatecznie w piątym dniu, natomiast czwartego dnia młode zaczynały eksplorować norę[8]. Przychodząc na świat ślepe, otwierały one oczy między siódmym a dziesiątym dniem życia, natomiast w wieku trzech tygodni zaczynały przyjmować pokarm stały[10]. W wieku 16 dni zaczynał u nich wibrować narząd strydulacyjny. W wieku 20 dni młode osobniki miały już całkowicie rozwinięte futro z kolcami[8]. Mając zaledwie 35-40 dni, osiągały dojrzałość płciową[10]. W wieku 40 dni ich wzrost ulegał zahamowaniu[8]. Maksymalna odnotowana długość życia w niewoli wedle Marshalla Eisenberga to 30 miesięcy[8].
Rozmieszczenie geograficzne[edytuj | edytuj kod]
Tenrekowiec pręgowany występuje na Madagaskarze, zamieszkując jego wschodnią część oraz Northern i Central Highlands[16][9][14]. Występuje na wysokości od poziomu morza do 1550[5] bądź 2050 m[10]. IUCN ocenia zasięg występowania tenrekowca pręgowanego jako szeroki[5].
Ekologia[edytuj | edytuj kod]
Siedliskiem tenrekowca pręgowanego są wilgotne i otwarte lasy[10], pierwotne i wtórne[5]. Radzi on sobie na terenach zdegradowanych działalnością człowieka, w tym rolniczych i miejskich[10], występuje także w ogrodach i na trawnikach[5].
Pokarm tego gatunku stanowią głównie pierścienice i prostoskrzydłe, jak i larwy chrząszczy. Na żer wyrusza tenrekowiec pręgowany wczesnym rankiem, za dnia bądź wieczorem[10]. Dźdżownic szuka w miękkiej i zacienionej glebie, owadów w ściółce. W niewoli karmiono go, jak inne tenrekowate, pastą z końskiego surowego mięsa, mleka i płatków zbożowych dla dzieci, wymagał jednak uzupełnienie diety o pierścienice[8].
Na tenrekowce pręgowane polują fossa madagaskarska, fanaloka madagaskarska, galidia kasztanowata, gdzieniegdzie człowiek rozumny oraz duże węże[10].
Zagrożenia i ochrona[edytuj | edytuj kod]
Zwierzę występuje obficie, także w siedliskach antropogenicznych, miejskich[5].
Biorąc pod uwagę szeroki zasięg występowania gatunku i jego dobrą tolerancję siedlisk zmienionych przez człowieka, IUCN klasyfikuje go jako gatunek najmniejszej troski. Status taki (bądź analogiczny) przyznaje mu nieprzerwanie od 1996, z kolejnymi ocenami w latach 2006, 2008 i 2015[5].
Nie ma istotnych zagrożeń dla istnienia gatunku[5]. Ludzie polują na niego dla mięsa[10]. Lokalnie zagraża mu rolnictwo i pozyskiwanie drewna[5].
Zwierzę zasiedla obszary chronione, wśród których IUCN wymienia rezerwaty Pic d’Ivohibe, Anjanaharibe-Sud i Analamazaotra oraz parki narodowe Masoala, Ranomafana i Mantadia[5].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Hemicentetes semispinosus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b c G. Cuvier: Tableau élémentaire de l’histoire naturelle des animaux. Paris: Baudouin, 1798, s. 108. (fr.).
- ↑ G. Shaw: General zoology, or Systematic natural history. T. 1. Cz. 2: Mammalia. London: G. Kearsley, 1800, s. 548. (ang.).
- ↑ É. Geoffroy Saint-Hilaire: Catalogue des Mammifères du Museum National d’histoire naturelle. Paris: 1803, s. 72. (fr.).
- ↑ a b c d e f g h i j P.J. Stephenson, V. Soarimalala, S. Goodman, Hemicentetes semispinosus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2021, wersja 2020-1 [dostęp 2021-05-29] (ang.).
- ↑ a b c d e Nazwy zwyczajowe za: W. Cichocki i inni, Polskie nazewnictwo ssaków świata, Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 20, ISBN 978-83-88147-15-9 (pol. • ang.).
- ↑ a b K. Kowalski (red.), A. Krzanowski, H. Kubiak, B. Rzebik-Kowalska & L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, s. 68, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u Christopher D. Marshall, John F. Eisenberg, Hemicentetes semispinosus, „Mammalian Species”, 541, 1996, s. 1-4 (ang.).
- ↑ a b c d e f g P. Jenkins: Family Tenrecidae (Tenrecs). W: R.A. Mittermeier & D.E. Wilson (red. red.): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 8: Insectivores, Sloths and Colugos. Barcelona: Lynx Edicions, 2018, s. 164–165. ISBN 978-84-16728-08-4. (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj PD Jenkins, Family Tenrecidae (Tenrecs and Shrew Tenrecs), [w:] Don E Wilson, Rusell A Mittermeier, Handbook of the Mammals of the World, t. 8. Insectivores, Sloth and Collugos, Barcelona: Lynx Edicions in association with Conservation International and IUCN, 2018, s. 134-172, ISBN 978-84-16728-08-4 (ang.).
- ↑ WA Taylor, S Mynhardt, S Maree, Family Chrysochloridae (Golden Moles), [w:] Don E Wilson, Rusell A Mittermeier, Handbook of the Mammals of the World, t. 8. Insectivores, Sloth and Collugos, Barcelona: Lynx Edicions in association with Conservation International and IUCN, 2018, s. 180–203, ISBN 978-84-16728-08-4 (ang.).
- ↑ A Monadjem, Family Potamogalidae (Otter-Shrews), [w:] Don E Wilson, Rusell A Mittermeier, Handbook of the Mammals of the World, t. 8. Insectivores, Sloth and Collugos, Barcelona: Lynx Edicions in association with Conservation International and IUCN, 2018, s. 174–179, ISBN 978-84-16728-08-4 (ang.).
- ↑ T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 317, 1904. (ang.).
- ↑ a b c D.E. Wilson & D.M. Reeder (red.): Species Hemicentetes semispinosus. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-05-29].
- ↑ Etymologia za: The Key to Scientific Names, J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca (ang.).
- ↑ a b c d C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 106. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
- ↑ P.J. Stephenson, P.A. Racey, Seasonal variation in resting metabolic rate and body temperature of streaked tenrecs, Hemicentetes nigriceps and H. semispinosus (Insectivora: Tenrecidae), „Journal of Zoology”, 232 (2), 1994, s. 285-294 (ang.).