Lajkonik (jeździec)
Pomóż nam go sprawdzić: oceń zgłoszoną nominację.
Lajkonik (również konik zwierzyniecki, tatarzyn) – brodaty jeździec, ubrany w pseudoorientalny strój poruszający się na sztucznym koniku z drewna przytwierdzonym do pasa. Główny bohater corocznego, ludowego pochodu Lajkonika.
Pochodzenie nazwy[edytuj | edytuj kod]
Według notatek sporządzonych przez folklorystę Juliana Krzyżanowskiego słowo lajkonik wywodzi się ze staroniemieckiego słowa lai oznaczającego bractwo cechowe. Tożsame tłumaczenie podawane jest we współczesnym „Słowniku mitów i tradycji kultury” autorstwa Władysława Kopalińskiego[1]. Według innego przypuszczenia jest to skrót okrzyku lej (czyli: bij!), którym zachęcano tatarzyna do rozdawania ciosów buławą (co według miejskiej legendy miało przynosić szczęście)[1]. Ambroży Grabowski natomiast opisał lajkonika jako turka na koniu[2].
Historia[edytuj | edytuj kod]
Pochody organizowali zwierzynieccy włóczkowie, którzy od XIII lub XIV wieku tworzyli bractwo zajmujące się m.in. spławianiem drewna na potrzeby kopalń soli w Bochni i Wieliczce. Najstarsza wzmianka potwierdzająca ten fakt pochodzi z 13 czerwca 1700 roku, jednak wtedy jeszcze postać lajkonika nie brała udziału w pochodzie; pierwsza wzmianka o tej postaci została opublikowana w 1738 roku[3]. Po III rozbiorze Polski bractwo włóczków przestało istnieć, lecz coroczny pochód z udziałem lajkonika dalej się odbywał[4]. Przez pierwszą połowę XIX wieku był on finansowany przez krakowskie norbertanki z kościoła św. Augustyna i św. Jana Chrzciciela[5], natomiast w drugiej połowie tego samego stulecia finansowania uroczystości podjął się magistrat, a samą organizacją zajmowali się Micińscy – rodzina ogrodników z Półwsia Zwierzynieckiego, potomków dawnych włóczków[6].
Strój[edytuj | edytuj kod]
W latach 1903–1904 Stanisław Wyspiański wykonał nowy strój dla lajkonika[7]. W 1903 Wyspiański zaprojektował również nakrycie głowy, a w 1904 resztę stroju i uzbrojenie dla jeźdźca[8]. Pod jego nadzorem również rzemieślnik Antoni Bąkowski wykonał sajdak, jatagan i kołczan[8].
Wyspiański zastosował jedną tonację całości, ogniście czerwoną, o wyraźnie zróżnicowanych odcieniach. Jasne pozostawił tylko nakrycie głowy, kontrastujące z poczernioną twarzą i kruczą brodą jeźdźca, oraz odsłonięty przód konika zwieńczonego białym pióropuszem. Lajkonik przystrojony został w różowy kaftan i amarantowy kontusz z żółtą podszewką widoczną poprzez wywinięcie wyłogów rękawów spiętych na plecach, z aksamitnym czerwonym pasem związanym na bok. Wyspiański, wykorzystując staropolskie elementy stroju, zachował zatem wschodni krój szat, w jakich Lajkonik występował w poprzednim stuleciu.
W tej kreacji występował on aż do roku 2015[a]. Od lat 50. XX wieku do roku 1996 członkowie orszaku nosili stroje wykonane przez Witolda Chomicza, a od 1997 roku orszak występował w strojach zaprojektowanych przez Krystynę Zachwatowicz[9]. W latach 2015–2017 nowe kostiumy dla niektórych członków pochodu wykonane zostały według projektu Piotra Łańcuckiego[10].
Uczestnicy[edytuj | edytuj kod]
W 1. połowie XX wieku w strój lajkonika przebierał się Jan Śladowski. Następnie jego rolę pełnili: Karol Baran, Walenty Nalepa, Józef Bieda oraz Stanisław Andrasz[11]. Po II wojnie światowej rola ta przypadała m.in. Zdzisławowi Dudzikowi i Janowi Saniternikowi[11]. Następnie, w latach 1977–1980, funkcję pełnił Wojciech Gilowski, a po nim Stanisław Budkowski i Jan Jelonek[11].
Od 1988 roku w rolę lajkonika wciela się Zbigniew Glonek. Jest on, podobnie jak duża część członków orszaku, pracownikiem Miejskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji, gdzie rozpoczyna się trasa corocznego pochodu lajkonika[11].
Upamiętnienie[edytuj | edytuj kod]
-UlicaBasztowa-POL,_Krak%C3%B3w.jpg)
Motyw lajkonika został wykorzystany w celach dekoracyjnych na obiciach siedzeń w krakowskich pojazdach komunikacji miejskiej. Nazwą „Lajkonik” zostały objęte także tramwaje niskopodłogowe z rodziny Stadler Tango, wyprodukowane dla Krakowa przez firmę Stadler, na których karoserii widnieje postać lajkonika[12].
W Dzielnicy VII Zwierzyniec w Krakowie w pobliżu mostu Dębnickiego znajduje się skwer Konika Zwierzynieckiego[13].
Uwagi[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Oryginał stroju jest eksponatem przechowywanym w Muzeum Historycznym Miasta Krakowa, a do pochodu wykorzystuje się jego wierną kopię wykonaną przez Spółdzielnię Przemysłu Artystycznego im. Stanisława Wyspiańskiego w Krakowie.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Janeczko 2020 ↓, s. 278.
- ↑ Grabowski 2008 ↓.
- ↑ Targosz i Szoka 2019 ↓, s. 70.
- ↑ Targosz i Szoka 2019 ↓, s. 78.
- ↑ Targosz i Szoka 2019 ↓, s. 64–65.
- ↑ Targosz i Szoka 2019 ↓, s. 65–66.
- ↑ Targosz i Szoka 2019 ↓, s. 13–14.
- ↑ a b Targosz i Szoka 2019 ↓, s. 14.
- ↑ Targosz i Szoka 2019 ↓, s. 41–42.
- ↑ Targosz i Szoka 2019 ↓, s. 42.
- ↑ a b c d Targosz i Szoka 2019 ↓, s. 41.
- ↑ Tramwaj Tango Kraków «Lajkonik». stadlerrail.com. [dostęp 2024-05-19]. (pol.).
- ↑ Skwer Konika Zwierzynieckiego, Aleja Krasińskiego Zygmunta 4 30-101 – Miejsce odpoczynku [online], mapa.targeo.pl [dostęp 2022-10-02] (pol.).
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Ambroży Grabowski, Dawne zwyczaje krakowskie. Wypisy z dzieł, Kraków 2008.
- Karolina Janeczko, Wokół sporu o genezę i tradycję Lajkonika, „Rocznik Filozoficzny Ignatianum”, 26 (2), 2020, s. 263–282, DOI: 10.35765/rfi.2020.2602.14, ISSN 2300-1402.
- Karolina Targosz, Andrzej Iwo Szoka, Rodowód Lajkonika, Kraków: Muzeum Krakowa, 2019, ISBN 978-83-66334-07-6.