Pociąg agitacyjny

Artykuł ten został zgłoszony do umieszczenia na stronie głównej w rubryce „Czy wiesz”.
Pomóż nam go sprawdzić: oceń zgłoszoną nominację.

Pociąg agitacyjny (ros. Агитпоезд) – lokomotywa ze specjalnymi wagonami wyposażonymi w materiały propagandowe bolszewickiego rządu Rosji Radzieckiej, wykorzystywana podczas rosyjskiej wojny domowej, czasach komunizmu wojennego i Nowej Polityki Ekonomicznej. Jaskrawo pomalowane i posiadające prasę drukarską, biuro skarg, wydrukowane ulotki i broszury polityczne, książki biblioteczne i mobilne kino, pociągi agitacyjne podróżowały po szynach Rosji, Syberii i Ukrainy, zaszczepiając komunistyczną propagandę rozproszonym i odizolowanym chłopom.

Wprowadzone w sierpniu 1918 roku pociągi do agitacji – i ich bliskie odpowiedniki, miejski tramwaj do agitacji (ros. агиттрамвай), punkt do agitacji w miastach i na stacjach kolejowych (ros. агитпункт) i parowiec do agitacji (ros. агитпарaход) – wykorzystywano w ograniczonym zakresie przez całe lata 20. XX wieku. Koncepcja pociągu agitacyjnego została ponownie użyta podczas II wojny światowej jako mechanizm bezpośredniego rozpowszechniania informacji w czasie, gdy zawodziły zwykłe środki komunikacji i rządowe struktury kontroli między centrum a peryferiami Związku Radzieckiego^[1].

Historia

Geneza

Podczas rosyjskiej wojny domowej w latach 1918–1922, operacje wojskowe odbywały się zwykle na wąskiej sieci linii kolejowych rozsianych po całym kraju^[1]. Linia frontu pomiędzy Armią Czerwoną rewolucyjnego rządu bolszewickiego a wojskami białych przesuwała się tam i z powrotem, a miasta i okręgi przechodziły spod kontroli jednych pod kontrolę drugich^[1]. Penetracja nowych bolszewickich instytucji rządowych i funkcjonariuszy partyjnych poza głównymi obszarami metropolitalnymi była wyjątkowo słaba^[1]. Od początku wojny domowej pociągami wysyłano na front mówców agitacyjnych i drukowane materiały propagandowe, aby wzmocnić poparcie dla komunistów wśród ochotników i poborowych Armii Czerwonej, a przewodniczący Rewolucyjnej Rady Wojennej Lew Trocki zorganizował własny pociąg pancerny, aby umożliwić sobie i swoim współpracownikom łatwe przemieszczanie się z jednego odcinka frontu na drugi^[1].

Latem 1918 roku postanowiono rozszerzyć rolę pociągów poza okazjonalne rozdawanie ulotek, tworząc stały pociąg agitacyjny celem agitacji i propagandy (agitprop), o nazwie W.I. Lenin^[1]. Pociąg został po raz pierwszy użyty na froncie wołżańskim 13 sierpnia 1918 roku^[2]. Bolszewicy wykorzystywali również jaskrawo udekorowany tramwaj agitacyjny, jako miejsce gromadzące tłum podczas przedstawień teatralnych na świeżym powietrzu w miastach^[3].

Rozwój

Pociąg agitacyjny W.I. Lenin został uznany przez rząd bolszewicki za tak skuteczny, że natychmiast nakazano utworzenie pięciu dodatkowych pociągów agitacyjnych^[4]. Ta nowa flota została oddana pod kierownictwo specjalnej komisji powołanej właśnie w tym celu w styczniu 1919 roku^[4]. Oprócz oczywistego wykorzystania ich jako narzędzia szerzenia informacji i idei korzystnych dla reżimu komunistycznego, pociągi agitacyjne służyły niektórym przywódcom sowieckim jako mechanizm zdobywania informacji z pierwszej ręki o sytuacji w kraju poza jego ośrodkami miejskimi^[1]. W działaniach pociągu agitacyjnego Rewolucja Październikowa w różnych okresach uczestniczyli ludowy komisarz sprawiedliwości Dmitrij Kurski, ludowy komisarz zdrowia Nikołaj Siemaszko, ludowy komisarz spraw wewnętrznych Hryhorij Petrowski i ludowy komisarz oświaty Anatolij Łunaczarski^[1].

Pociągi agitacyjne wykorzystywane były również przez bolszewickich przywódców politycznych, między innymi Michaiła Kalinina. Najbardziej znany z pociągów agitacyjnych Rewolucja Październikowa z którego korzystał Kalinin, większość lat wojny domowej spędził na szynach – w samym 1919 roku pociąg odbył kilkanaście kursów, każdy z nich trwał średnio około trzech tygodni^[1]. Przez cały rok pociąg podążał za przesuwającym się frontem, starając się podnieść morale żołnierzy Armii Czerwonej biorących udział w działaniach wojennych oraz zbudować poparcie dla rewolucji w miastach i zaludnionych enklawach położonych na tyłach frontu^[1]. Kalinin, przemawiając do wiejskiej publiczności, podkreślał swoje chłopskie pochodzenie, zwoływał wiejskie zebrania i pytał o płatności za rekwizycje i redystrybucję ziemi – drażliwe kwestie, które były niezwykle istotne dla biednych rolników^[1]. Bardziej kontrowersyjne aspekty polityki radzieckiej, takie jak ograniczenia w handlu zbożem, przedstawiano w kontekście ich końcowego celu, przynoszącego korzyści wszystkim, i kierowano żarliwe apele do chłopów, aby dobrowolnie przekazali żywność głodującym miastom^[1].

Oficjalne statystyki radzieckie – prawdopodobnie w pewnym stopniu zawyżone – wskazywały, że w latach 1919 i 1920 pociągi i parowce agitacyjne oraz partyjni działacze na rowerach odwiedzili 4000 biur i fabryk, odbyli 1891 spotkań, wygłosili ponad 1000 wykładów i rozdali około 1,5 miliona ulotek i gazet^[1]. W tych latach kinowe prezentacje w pociągach i parowcach obejrzało łącznie ponad 2 miliony widzów^[1].

Wyposażenie

Pociągi agitacyjne liczyły często od 16 do 18 wagonów^[5]. Były one w jaskrawych kolorach, posiadały flagi oraz hasła i grafiki propagandowe^[4]. Czołowi artyści bolszewiccy, tacy jak Władimir Majakowski (1893–1930), El Lissitzky (1890–1941) i Kazimierz Malewicz (1879–1935), otrzymywali zlecenia na malowanie zewnętrznych części wagonów, a ich prace zapadały w pamięć, choć czasami krytykowano je jako zbyt abstrakcyjne dla słabo wykształconej publiczności wiejskiej^[4].

W każdym wagonie znajdował się wybór broszur politycznych, plakatów i gazet do dystrybucji, a także mała biblioteka^[4]. W pociągach znajdowała się także przenośna ciemnia do wywoływania zdjęć^[5]. Kluczowym elementem pociągów był specjalny wagon kinowy, w którym wyświetlano nieme filmy o pożądanym przez bolszewików przekazie^[4]. Dla wielu chłopów stanowiło to pierwszy kontakt z medium filmowym i okazało się bardzo przydatne, aby dotrzeć do w większości niepiśmiennych i wielojęzycznych odbiorców za pomocą prostych komunikatów na temat nowego rewolucyjnego rządu^[4]. W pierwszym roku swojej działalności pociąg agitacyjny Rewolucja Październikowa przeprowadził 430 bezpłatnych pokazów filmowych, docierając do widowni szacowanej na setki tysięcy ludzi^[4].

Parowiec Czerwona Gwiazda

Bolszewicy zainspirowani sukcesem pociągu agitacyjnego, w 1919 roku tę samą zasadę zastosowali w parowcu Czerwona Gwiazda^[4]. Statek ten spędził kilka miesięcy w 1919 i latem 1920 roku, żeglując w górę i w dół Wołgi, często dokując i umożliwiając wejście na pokład gościom^[4]. W ciągu swojej dwuletniej działalności Czerwona Gwiazda wyemitowała ponad 400 pokazów filmowych, docierając do ponad pół miliona widzów^[4].

Podobnie jak w przypadku pociągów agitacyjnych, wśród najaktywniejszych uczestników Czerwonej Gwiazdy byli przywódcy najwyższych szczebli Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików), w tym Wiaczesław Mołotow i żona Lenina Nadieżda Krupska^[1]. Krupska wspominała później, że Lenin chciał też się w to zaangażować, ale nie mógł tego zrobić z powodu swoich licznych innych obowiązków^[4].

Przypisy

↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o Peter Kenez: The Birth of the Propaganda State: Soviet Methods of Mass Mobilization, 1917-1929. Cambridge University Press, 1985, s. 58-59, 61-62. ISBN 978-0-521-31398-8.
↑ Jonathan Smele: The „Russian” Civil Wars, 1916-1926: Ten Years That Shook the World. Oxford University Press, 2016, s. 248. ISBN 978-0-19-061321-1.
↑ Stephanie Barron, Maurice Tuchman: The Avant-garde in Russia, 1910-1930: New Perspectives. Los Angeles County Museum of Art, 1980, s. 76. ISBN 978-0-262-20040-0.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l Abbott Gleason, Peter Kenez, Richard Stites: Bolshevik Culture: Experiment and Order in the Russian Revolution. Indiana University Press, 1985, s. 195-196. ISBN 978-0-253-20513-1.
↑ ^a ^b Soviet Agit-Trains from the Vertov Collection of the Austrian Film Museum. INCITE. [dostęp 2024-08-18]. (ang.).

Linki zewnętrzne

Pociąg agitacyjny w filmie Dzigi Wiertowa w serwisie YouTube (od 2:26)

[PK-1] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o Peter Kenez: The Birth of the Propaganda State: Soviet Methods of Mass Mobilization, 1917-1929. Cambridge University Press, 1985, s. 58-59, 61-62. ISBN 978-0-521-31398-8.

[2] Jonathan Smele: The „Russian” Civil Wars, 1916-1926: Ten Years That Shook the World. Oxford University Press, 2016, s. 248. ISBN 978-0-19-061321-1.

[3] Stephanie Barron, Maurice Tuchman: The Avant-garde in Russia, 1910-1930: New Perspectives. Los Angeles County Museum of Art, 1980, s. 76. ISBN 978-0-262-20040-0.

[GKS-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l Abbott Gleason, Peter Kenez, Richard Stites: Bolshevik Culture: Experiment and Order in the Russian Revolution. Indiana University Press, 1985, s. 195-196. ISBN 978-0-253-20513-1.

[AH-5] Soviet Agit-Trains from the Vertov Collection of the Austrian Film Museum. INCITE. [dostęp 2024-08-18]. (ang.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]