Portret młodzieńca

Portret młodzieńca

Autor	Rafael Santi
Data powstania	początek XVI wieku (?)
Medium	olej na desce parkietowanej
Wymiary	75 × 59 cm

Portret młodzieńca (fragment)

Portret młodzieńca (fragment)

Portret młodzieńca (fragment)

Portret młodzieńca – obraz na desce namalowany prawdopodobnie w pierwszym dwudziestoleciu XVI wieku przez Rafaela Santi (choć przypisuje się go czasem także innym malarzom). Nie jest sygnowany.

W pierwszych latach XIX wieku został zakupiony przez rodzinę Czartoryskich i wszedł w skład ich zbiorów, a następnie znajdował się w Muzeum Czartoryskich w Krakowie. Zaginiony w 1945, do dziś nie został odnaleziony (nie wiadomo, czy został zniszczony, czy ocalał i znajduje się ukryty w prywatnej kolekcji). Był najcenniejszym dziełem z polskich muzeów, które zaginęło w czasie II wojny światowej. Znany jest z wykonanych przed wojną fotografii czarno-białych i kolorowych.

Opis

Obraz przedstawia siedzącego na tle gładkiej ściany mężczyznę, zwróconego w trzech czwartych w stronę widza. Z prawej strony znajduje się okno, za którym rozciąga się pejzaż, a z lewej nakryty tkaniną stół, na którym wspiera swoją prawą rękę portretowany. Ubrany jest on w białą koszulę, na którą narzucone jest futro, podtrzymywane przez lewą dłoń. Na głowie ma czarną czapkę, spod której na ramiona opadają długie, brązowe włosy. Mężczyzna ma regularne rysy twarzy, prosty nos i ciemne oczy. Patrzy obok widza.

Historia

Przyjmując, że jest to dzieło Rafaela, prawdopodobnie po śmierci malarza obraz trafił w ręce jego ucznia Giulia Romana. Romano, wezwany przez Federigo Gonzagę do Mantui, zabrał obraz ze sobą i pozostawił w Mantui. Następnie dzieło znalazło się w Modenie.

Obraz trafił do Wenecji, gdzie jako autoportret Rafaela od rodziny Giustinianich odkupili go Czartoryscy – Adam Jerzy i Konstanty. Mogło to mieć miejsce ok. roku 1800 lub w 1801, jednak żadna data nie jest pewna. Adam Jerzy Czartoryski był wówczas (tj. w latach 1799-1801) wysłannikiem cara Aleksandra I na dworze króla Sardynii i być może wracając do Polski w 1801 po drodze kupił Portret młodzieńca (wcześniej kupił już we Włoszech Damę z gronostajem). Druga możliwa data to rok 1808, który znajduje się w dopisku umieszczonym na grafice Pietera Jana de Vlamyncka, wykonanej na podstawie Portretu młodzieńca. Brzmi on: aquis par le p-ce Adam Czartoryski en 1808 a Venise (kupiony przez księcia Adama Czartoryskiego w 1808 w Wenecji). Brak jest jednak potwierdzenia, że Adam Czartoryski faktycznie przebywał około 1808 we Włoszech.

Matka Adama Jerzego i Konstantego, Izabela Czartoryska, wystawiła obraz wraz z innymi zabytkami w swoim prywatnym muzeum w Puławach, w Domu Gotyckim. Portret młodzieńca, Dama z gronostajem i Krajobraz z miłosiernym Samarytaninem Rembrandta stanowiły trzon i najcenniejsze obiekty w kolekcji Czartoryskich (obraz Rembrandta do Polski przywiózł Jan Norblin). Dwa renesansowe portrety włoskie (czyli Dama i Portret) nie były jednak pokazywane w Domku razem – Dama wisiała w Pokoju Zielonym, a Portret w Gabinecie na Górze. Portret pozostawał w Puławach do czasów powstania listopadowego, kiedy został przeniesiony do pałacu w Sieniawie. Następnie wraz z Adamem Jerzym Czartoryskim obraz trafił do Paryża. W trakcie rewolucji 1848 Czartoryski wysłał dzieło do Londynu, gdzie pozostało trzy lata, po czym wróciło do Francji, do paryskiego Hôtel Lambert.

W latach 70. XIX wieku syn Adama Jerzego, książę Władysław Czartoryski, sprowadził obraz Rafaela wraz z resztą kolekcji do Krakowa. W 1876 otwarte zostało w Krakowie Muzeum Czartoryskich, prezentujące zbiory rodziny, jednak Portret został tam wystawiony dopiero w latach 80. XIX. To właśnie w Muzeum Czartoryskich Portret i Dama z łasiczką po raz pierwszy zawisły obok siebie.

Na czas I wojny światowej obraz Rafaela i inne obiekty zostały wysłane do Gemäldegalerie w Dreźnie, która eksponowała je w Wallpavillon. Po zakończeniu wojny dyrekcja muzeum w Dreźnie (a jego dyrektorem był wówczas Hans Posse) zwlekała ze zwrotem dzieł i do Krakowa wróciły one dopiero w 1920 roku. Hans Posse, już jako specjalny delegat Hitlera zaangażowany w tworzenie wielkiego muzeum ze zrabowanych dzieł, w 1939 przybył do Polski. 14 grudnia 1939 pisał w sprawozdaniu do Martina Bormanna: W Krakowie i Warszawie miałem możność przejrzeć nie tylko zbiory prywatne i publiczne, ale także zbiory będące własnością kościelną. Potwierdza się, że oprócz znanych nam już w Niemczech dzieł pierwszej jakości (np. ołtarz Wita Stwosza i obrazy na drzewie Hansa Kulmbacha z kościoła Mariackiego w Krakowie, obrazy Rafaela, Leonarda da Vinci i Rembrandta ze zbiorów Czartoryskich oraz kilka dzieł z Muzeum Narodowego w Warszawie) nie ma tu zbyt wiele, co by wzbogaciło niemieckie zasoby wielkiej sztuki.

W 1939 trzy najcenniejsze obrazy z kolekcji Czartoryskich zostały spakowane do skrzyni, oznaczonej literami LRR (Leonardo, Rembrandt, Rafael) i ukryte w Sieniawie. Tam jednak zbiory Czartoryskich odnaleźli Niemcy i na polecenie Kajetana Mühlmanna, realizującego rozkazy Hermanna Göringa, wysłane do Rzeszy. Przez krótki czas Portret znajdował się w Kaiser-Friedrich-Museum w Berlinie, ale docelowo miał stanowić część ekspozycji planowanego Muzeum Hitlera w Linzu. W wyniku nieznanych bliżej okoliczności – być może jako podarek Hitlera – obraz trafił w ręce Hansa Franka i przez pozostały czas wojny prawdopodobnie znajdował się w jego rezydencji na Wawelu. Uciekając z Krakowa przed ofensywą radziecką Frank polecił wywieźć dzieła do Niemiec. Jego pełnomocnik do spraw sztuki, Wilhelm Palezieux, miał rzekomo pomylić Portret młodzieńca z innym dziełem, co w efekcie doprowadziło do jego zaginięcia. Po wojnie obrazu nie odnaleziono i nie wiadomo, co się z nim stało. Pojawiające się informacje o możliwym istnieniu obrazu w jednej z zagranicznych kolekcji nie zostały nigdy potwierdzone. Najnowsze informacje o możliwym odnalezieniu obrazu pochodzą od prof. Wojciecha Kowalskiego – pełnomocnika ministra spraw zagranicznych ds. restytucji dóbr kultury, który 1 sierpnia 2012 r. powiedział, że obraz nie został zniszczony i zostanie odzyskany. Informacje te zostały jednak później zdementowane.

W Muzeum Czartoryskich, koło Damy z łasiczką, wisi pusta rama po Portrecie młodzieńca z jego fotograficzną reprodukcją. Umowa o przejęciu przez Skarb Państwa kolekcji Czartoryskich podpisana w grudniu 2016 obejmuje także ewentualne roszczenia związane z możliwym odzyskaniem w przyszłości ok. 840 dzieł sztuki uznawanych za zaginione, w tym także Portretu młodzieńca.

Autorstwo

Obraz powszechnie przypisuje się Rafaelowi i uważa za portret nieznanego mężczyzny. Faktycznie jednak nie ma takiej pewności, gdyż obraz nie jest sygnowany i nieznane są żadne jednoznaczne dokumenty na ten temat. Według innej teorii, jest to autoportret Rafaela; według jeszcze innej, dzieła nie namalował wcale Rafael, ale inny malarz włoski.

Czartoryscy nabyli dzieło jako autoportret Rafaela i za taki uważała go Izabela Czartoryska. Pisała: Portret Rafaela będący w Gabinecie Domu Gotyckiego łączy w sobie dwie drogie pamiątki: podobieństwo twarzy tak sławnego człowieka i zapewnieniem, że te rysy jego własnej są ręki [...] Ta droga pamiątka [...] łączy do rzadkiej piękności pamięć sławnego człowieka, który choć miał wielu godnych następców żaden mu jednak nie wyrównał w doskonałości. Podobnie sądził David Passavant, jeden z pierwszych historyków sztuki, który wypowiadał się na temat obrazu. Część XIX-wiecznych badaczy zgodziła się z atrybucją obrazu Rafaelowi (np. Wilhelm von Bode), jednak inni uznali je za dzieło uczniów Rafaela (Rafael mógł być autorem ogólnej kompozycji i szkiców). François Anatole Gruyer w 1881 Portret atrybuował współpracownikowi Rafaela, Gianfrancesco Penniemu (Il Fattore) i uznał za portret Francesca Marii della Rovere. S. H. Fraser za autora uznał Jacopa Palmę Vecchia. Dzieło przypisywane było także Parmigianinowi i Sebastiano del Piombo. Dwóch badaczy, Ernst von Liphardt i Henryk Ochenkowski, na początku XX wieku uznali Portret za wizerunek Federiga Gonzagi. Oscar Fischel przypuszczał nawet, że osoba ukazana na obrazie to kobieta.

W katalogu zbiorów Muzeum Czartoryskich, wydanym w 1914, Henryk Ochenkowski Portret młodzieńca uznał za dzieło Rafaela. Odtąd autorzy kwestionujący autorstwo Rafaela byli w mniejszości. Jednym z nich jest Józef Grabski, który za autora uważa malarza działającego w latach 20. XVI wieku, zapewne ucznia lub naśladowcę Sebastiano del Piombo i Parmigianina. Według Grabskiego jest to idealizowany wizerunek Rafaela, zamówiony po jego śmierci przez którąś z bogatych rodzin włoskich. Janusz Wałek wysunął przypuszczenie, że dzieło to jest wizerunkiem idealnym, a nie portretem konkretnej osoby.

Bibliografia

• Józef Grabski: The Lost „Portrait of a Young Man” (Attributed to Raphael) from the Collection of the Princes Czartoryski Family in Cracow. A Contribution to Studies on the Typology of the Renaissance Portrait, „Artibus et Historiae” 2004, t. 25, nr 50, s. 215-239.
• Łukasz Radwan: Kod Czartoryskich, „Wprost”, nr 52/2004 (1152) (dostępne na: wprost.pl).
• Janusz Wałek: The Czartoryski „Portrait of a Youth” by Raphael, „Artibus et Historiae” 1991, t. 12, nr 24, s. 201-224.
• Janusz Wałek: L.R.R., „Gazeta Antykwaryczna”, nr 22 (1/1998).
• Janusz Wałek: Portret młodej osoby, „Gazeta Antykwaryczna”, nr 51 (6/2000), s. 10-15.

Literatura dodatkowa

• Robert J. Kudelski: Zaginiony Rafael. Kulisy największej kradzieży nazistów, Kraków 2014.
• Zygmunt Miłoszewski: Bezcenny. Wydawnictwo W.A.B. 2013