Powstanie w Czeczenii (1940–1944)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Powstanie w Czeczenii
II wojna światowa
Czas

styczeń 1940 – 15 grudnia 1944

Miejsce

Czeczeńsko-Inguska ASRR, Dagestańska ASRR

Terytorium

ZSRR

Przyczyna

dążenia niepodległościowe Czeczenów,
istnienie reżimu komunistycznego

Wynik

zwycięstwo ZSRR,
deportacja Czeczenów i Inguszów

Strony konfliktu
Tymczasowy Ludowy Rząd Rewolucyjny Czeczenii-Inguszetii
Wsparcie:
 III Rzesza (1942) 		 ZSRR
Dowódcy
Chasan Israiłow †
Majrbiek Szeripow † 		Wasilij Chomienko †
Siły
5 000 (listopad 1941)
6 540–18 000 (luty 1943)[1]
50 niemieckich sabotażystów[2] 		111 000
Straty
657 zabitych,
3 875 pojmanych wg Państwowego Archiwum Federacji Rosyjskiej (PAFR)[3]
4 368 zabitych wg innych opracowań[4] 		269 zbitych
(165 w walce,
104 zamordowanych)
wg PAFR[3]
~12 000 zabitych wg niezależnych opracowań[2]
brak współrzędnych

Powstanie w Czeczenii w latach 1940–1944 (w rosyjskiej historiografii znane również jako powstanie Chasana Israiłowa) – powstanie ludności miejscowej w Czeczeńsko-Inguskiej i Dagestańskiej Autonomicznej Socjalistycznej Republice Radzieckiej przeciwko władzom sowieckim. Wybuchło na początku 1940 r. pod wodzą Chasana Israiłowa, osiągnęło swoje apogeum w 1942 r. podczas niemieckiej inwazji na Kaukaz Północny, a zakończyło się na początku 1944 r. masową koncentracją i deportacją Wajnachów (Czeczenów i Inguszów) z ich ojczystych ziem, połączoną z przymusowym osiedlaniem w wybranych miejscach na całym terytorium ZSRR, w wyniku czego zginęło co najmniej 144 000 cywilów. Jednak rozproszony opór partyzantów w górach utrzymywał się jeszcze przez kilka kolejnych lat.

Początek[edytuj | edytuj kod]

Pod koniec 1939 r., zachęcony radzieckimi porażkami w wojnie z Finlandią, były komunistyczny intelektualista Chasan Israiłow i jego brat Hussein założyli bazę partyzancką w górach południowo-wschodniej Czeczenii, gdzie pracowali nad zorganizowaniem zjednoczonego ruchu partyzanckiego, aby przygotować masowe, skoordynowane zbrojne powstanie przeciwko Sowietom. Na początku lutego 1940 r. rebelianci Israiłowa przejęli kontrolę nad kilkoma aułami w obwodzie szatojskim. Rebeliancki rząd zainstalował się w rodzinnej wiosce Israiłowa, Gałanczoż[2]. Następnie powstańcy pokonali represyjne oddziały NKWD skierowane przeciwko nim, zdobywając na nich nowoczesną broń[5].

Israiłow wiele razy uzasadniał swoją decyzję o rozpoczęciu zbrojnej walki przeciwko ZSRR:

Zdecydowałem się zostać przywódcą wojny o wyzwolenie własnego narodu. Zbyt dobrze rozumiem, że nie tylko Czeczenii-Inguszetii, ale wszystkim narodom Kaukazu trudno będzie wyzwolić się z ciężkiego jarzma czerwonego imperializmu, ale nasza żarliwa wiara w sprawiedliwość i we wzajemne wspieranie się kochających wolność narodów Kaukazu i całego świata inspirują mnie do tego czynu, w waszych oczach impertynenckiego i bezcelowego, ale w moim przekonaniu jedynego słusznego, historycznego kroku. Dzielni Finowie udowadniają teraz, że Wielkie Imperium Niewolników jest bezsilne wobec małego, ale kochającego wolność narodu. Na Kaukazie znajdzie swoją drugą Finlandię, a za nami pójdą kolejne uciśnione narody[6]

Od dwudziestu lat władze radzieckie walczą z moim ludem, dążąc do zniszczenia ich grupa po grupie: najpierw kułacy, potem mułłowie i „bandyci”, po nich burżuazyjni nacjonaliści. Jestem teraz pewien, że prawdziwym przedmiotem tej wojny jest anihilacja naszego narodu jako całości. Dlatego postanowiłem objąć przywództwo mojego ludu w walce o wyzwolenie[7]

Po inwazji Niemiec na ZSRR w czerwcu 1941 r. bracia Ismaiłowie zwołali 41 kolejnych spotkań w celu rekrutacji lokalnych zwolenników walki z Sowietami pod nazwą „Tymczasowy Ludowy Rząd Rewolucyjny Czeczenii-Inguszetii”, a pod koniec lata tego roku mieli już ponad 5000 partyzantów i co najmniej 25 000 sympatyków zorganizowanych w pięciu okręgach wojskowych obejmujących Grozny, Gudermes i Małgobek. Na niektórych obszarach do 80% mężczyzn było zaangażowanych w powstanie. Wiadomo, że Związek Radziecki stosował naloty dywanowe przeciwko powstańcom, powodując straty przede wszystkim wśród ludności cywilnej[2]. Zmasowane radzieckie naloty bombowe dwukrotnie dotknęły wioski górskie w Czeczenii-Inguszetii wiosną 1942 r., całkowicie niszcząc kilka ałtów i zabijając większość ich mieszkańców, w tym dużą liczbę osób starszych i dzieci[5].

Do 28 stycznia 1942 r. Israiłow postanowił rozszerzyć powstanie z Czeczenii-Inguszetii na jedenaście dominujących grup etnicznych na Kaukazie, tworząc Specjalną Partię Braci Kaukazu (OKPB), w celu „walki zbrojnej z bolszewickim barbarzyństwem i rosyjskim despotyzmem”. Chasan opracował także kodeks obowiązujący bojowników partyzanckich w celu utrzymania porządku i dyscypliny, który stwierdzał:

Brutalnie mścić się na wrogach za krew naszych rodzimych braci, najlepszych synów Kaukazu; bezlitośnie niszczyć seksotów [tajni agenci], agentów i innych informatorów NKWD; kategorycznie zabraniania się [partyzantom] spędzania nocy w domach lub na wsi bez uprzedniego wystawienia warty[6]

W lutym 1942 r. inny czeczeński były komunista, Majrbiek Szeripow, zorganizował lokalne powstanie w Szatoji i próbował zdobyć Itum-Kale. Jego siły zjednoczyły się z armią Israiłowa, pokładając nadzieję w spodziewanym przybyciu niemieckiego Wehrmachtu. W sąsiednim Dagestanie rebelianci zajęli również miejscowości Nowolakskaja i Dyłym. Powstanie sprowokowało wielu czeczeńskich i inguskich żołnierzy Armii Czerwonej do dezercji. Niektóre źródła podają, że całkowita liczba uciekających w góry dezerterów sięgnęła 62 750, przekraczając liczbę żołnierzy piechoty górskiej Armii Czerwonej[4]. W rzeczywistości liczba ta odnosi się do całego Kaukazu Północnego przez cały okres wojny[8].

Niemieckie wsparcie[edytuj | edytuj kod]

25 sierpnia 1942 r. dziewięciu wyszkolonych przez Niemców sabotażystów z Komando specjalnego Szamil zorganizowanego przez niemiecki wywiad wojskowy, Abwehrę, wylądowało w pobliżu miejscowości Berżki w rejonie Galaszki, gdzie zrekrutowali 13 miejscowych Czeczenów. Później w sierpniu i we wrześniu w różnych innych miejscach zrzucono 40 niemieckich agentów. Wszystkie te grupy otrzymały aktywną pomoc od ok. 100 Czeczenów. Ich misją było zajęcie rafinerii ropy naftowej w Groznym, aby zapobiec jej zniszczeniu przez wycofujących się Sowietów i utrzymywanie jej do przybycia niemieckiej 1 Armii Pancernej. Jednak niemiecka ofensywa utknęła w martwym punkcie po zdobyciu tylko jednego, etnicznie rosyjskiego miasteczka Małgobek w Inguszetii[5]. Niemcy podjęli wysiłki na rzecz skoordynowania działań z Israiłowem, ale jego odmowa zrzeczenia się kontroli nad ruchem rewolucyjnym na rzecz Niemców i nieustanne naleganie na uznanie przez Niemcy niepodległości Czeczenii skłoniły wielu niemieckich polityków i dowódców do uznania Israiłowa za niewiarygodnego, a jego plany za nierealne. Chociaż Niemcy byli w stanie podjąć dalsze tajne operacje w Czeczenii - takie jak sabotaż złóż ropy naftowej w Groznym - próby zawarcia przymierza niemiecko-czeczeńskiego nie powiodły się[4].

To, że Czeczeni byli w rzeczywistości sprzymierzeni z Niemcami, jest wysoce wątpliwe i zwykle taka teza odrzucana jest przez badaczy jako fałszywa[9][10][11]. Powstańcy mieli kontakty z Niemcami, jednakże istniały głębokie różnice ideologiczne między Czeczenami a nazistami (samostanowienie kontra imperializm), jedni nie ufali drugim, a tworzenie przez Niemców jednostek wojskowych złożonych z Kozaków kubańskich rozgniewało Czeczenów (byli to ich odwieczni wrogowie, z którymi wciąż mieli liczne spory o ziemię i inne konflikty). Szeripow podobno dał Ostministerium ostre ostrzeżenie, że „jeśli wyzwolenie Kaukazu oznaczałoby jedynie zamianę jednego kolonizatora na drugiego, Kaukaz uważa, że [teoretyczna walka Czeczenów i innych Kaukazczyków wspólnie z Niemcami] to tylko nowy etap wojny o wyzwolenie narodowe”[9].

Deportacja[edytuj | edytuj kod]

 Główny artykuł: Operacja „Soczewica”.

W 1943 r., gdy Niemcy przeszli do generalnego odwrotu na froncie wschodnim, górscy partyzanci zobaczyli, jak radykalnie zmienia się ich los, gdy wielu byłych buntowników wróciło do Sowietów w zamian za obietnicę amnestii. 6 grudnia 1943 r. niemieckie zaangażowanie w Czeczenii zakończyło się, gdy radziecki kontrwywiad dokonał infiltracji i aresztował wszystkich pozostałych jeszcze na miejscu niemieckich agentów w Czeczenii. Po wycofaniu się Niemców z Kaukazu prawie 500 000 ludzi z Czeczenii-Inguszetii oraz innych republik kaukaskich zostało przymusowo przesiedlonych na Syberię i do Azji Środkowej (głównie do Kazachstanu), co spowodowało dużą liczbę zgonów wśród deportowanych. Wielu z tych, którzy odmówili opuszczenia miejsca zamieszkania, zostało po prostu zamordowanych na miejscu. W górzystych regionach kraju miały miejsce masowe okrucieństwa, takie jak masakra chajbaska[12].

Do następnego lata Czeczeńsko-Inguska ASRR została rozwiązana; wiele nazw czeczeńskich i inguskich zostało zastąpionych rosyjskimi; meczety i cmentarze zostały zniszczone, a masowa kampania polegająca na spaleniu licznych historycznych tekstów czeczeńskich została prawie ukończona[13][14]. Na całym Kaukazie Północnym deportowano około 700 000 osób (według Dałchata Edijewa 724 297[15], z czego większość, bo 479 478, to Czeczeni, wraz z 96 327 Inguszami, 104 146 Kałmukami, 39 407 Bałkarami i 71 869 Karaczajami). Wielu zmarło podczas podróży, a wyjątkowo trudne warunki życia na Syberii, a także w innych regionach, do których deportowano ludzi, zabiły wielu innych.

NKWD, dostarczając perspektywę rosyjską, podaje statystyki 144 704 osób zabitych w latach 1944–1948 (śmiertelność na poziomie 23,5% na wszystkie grupy), choć wielu autorów zachodnich, takich jak Tony Wood, John Dunlop, Moshe Gammer i inni odrzucają to jako rażące niedopowiedzenie[16]. Szacunki dotyczące śmierci samych Czeczenów wahają się od około 170 000 do 200 000,[5][17][18][19], a więc wahają się od ponad jednej trzeciej do prawie połowy całkowitej populacji Czeczenii zabitej w ciągu zaledwie czterech lat (wskaźniki dla innych kaukaskich grup etnicznych w tym samym czasie wynoszą około 20%). W 2004 r. Parlament Europejski uznał te wydarzenia za ludobójstwo[20].

Jednak niektóre grupy rebeliantów pozostały w górach po wysiedleniach, kontynuując opór. Grupy powstańcze powstały również w Kazachstanie[4]. Israiłow został zdradzony i zabity przez dwóch swoich ludzi w grudniu 1944 r. Po jego śmierci pozostałymi partyzantami dowodził szejk Qureish Biełchorew, który został schwytany w 1947 r. Władze radzieckie wysłały kilka dywizji wojsk bezpieczeństwa, aby stłumić resztki ruchu partyzanckiego, wypełniając to zadanie dopiero w połowie lat 50.[5]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Операция "Чечевица". [dostęp 2020-06-07]. (ros.).
  2. ↑ a b c d Александр Уралов: Убийство чечено-ингушского народа. Народоубийство в СССР. Międzynarodowa Helsińska Federacja na rzecz Praw Człowieka, ru. [dostęp 2020-06-07]. (ros.).
  3. ↑ a b Игорь Пыхалов: За что Сталин выселял народы. stalinism.ru, 24.09.2006. [dostęp 2020-06-07]. (ros.).
  4. ↑ a b c d Абрамян 2006 ↓
  5. ↑ a b c d e Dunlop 1998 ↓, s. 62–70
  6. ↑ a b Jeffrey Burds. "The Soviet War against "Fifth Columnists": The Case of Chechnya, 1942–4. „Journal of Contemporary History”. 42 (2). s. 267–314. DOI: 10.1177/0022009407075545. (ang.). 
  7. ↑ Wood 2007 ↓, s. 34.
  8. ↑ Николай Бугай. Итоги сталинского правления в государственной национальной политике. 1920-1950-е годы. „«Белые пятна» российской и мировой истории”. 5-6, s. 62, 2013. Издательство «АНАЛИТИКА РОДИС». (ros.). 
  9. ↑ a b Avtorkhanov ↓, s. 183
  10. ↑ Wood 2007 ↓, s. 36.
  11. ↑ Gammer 2013 ↓, s. 161-165.
  12. ↑ Alexander Mikaberidze: Atrocities, Massacres, and War Crimes: An Encyclopedia [2 volumes: An Encyclopedia]. Santa Barbara: ABC-CLIO, 2013. ISBN 978-1-59884-926-4. (ang.).
  13. ↑ Gammer 2013 ↓, s. 182.
  14. ↑ Jaimoukha 2005 ↓, s. 212.
  15. ↑ Далхат Эдиев: Демографические потери депортированных народов СССР. polit.ru, 24.02.2004. [dostęp 2020-06-07]. (ros.).
  16. ↑ Wood 2007 ↓, s. 37-38.
  17. ↑ Nekrich 1981 ↓.
  18. ↑ Gammer 2013 ↓, s. 166-171.
  19. ↑ Soviet Transit, Camp, and Deportation Death Rates. Uniwersytet Hawajski. [dostęp 2020-06-07]. (ang.).
  20. ↑ European Parliament recognizes deportation of Chechens and Ingushetians ordered by Stalin as genocide. Caucasian Knot, 1.03.2004. [dostęp 2020-06-07]. (ang.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Abdurakhman Avtorkhanov: Chechens and Ingush. (ang.).
  • John B. Dunlop: Russia Confronts Chechnya: Roots of a Separatist Conflict. Cambridge: Cambridge University Press, 1998. ISBN 978-0-521-63619-3. (ang.).
  • Moshe Gammer: The Lone Wolf And the Bear: Three Centuries of Chechen Defiance of Russian Rule. Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 2013. ISBN 0-8229-5898-8. (ang.).
  • Amjad Jaimoukha: The Chechens: A Handbook (Caucasus World: Peoples of the Caucasus). Abingdon: Routledge, 2005. ISBN 0-415-32328-2. (ang.).
  • Aleksandr Nekrich: Punished Peoples. New York: W. W. Norton and Company, Inc., 1981. (ang.).
  • Tony Wood: Chechnya: The Case for Independence. London: Verso, 2007. ISBN 1-84467-114-3. (ang.).
  • Эдуард Абрамян: Кавказцы в Абвере. Москва: Яуза, 2006. ISBN 5-9764-0007-8. (ros.).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Powstanie_w_Czeczenii_(1940–1944)&oldid=72400053”