Przełęcz Łupkowska
| Państwo | |
|---|---|
| Wysokość |
640 m n.p.m. |
| Pasmo | |
Położenie na mapie Bieszczadów Zachodnich  Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}} | |
Położenie na mapie Karpat  Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}} | |
Położenie na mapie Beskidów Wschodnich  Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}} | |
| Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}|} | |
Przełęcz Łupkowska – przełęcz na wysokości 640 m n.p.m. oddzielająca Beskid Niski od Bieszczadów, a jednocześnie Karpaty Zachodnie od Wschodnich. Przełęcz leży na granicy Polski ze Słowacją. Pod przełęczą znajduje się tunel o długości 416 metrów.
Historia[1][2][3][4]
20 listopada 1619 r. lisowczycy, pod dowództwem Walentego Rogawskiego (w sile 10 tysięcy), nie prowadząc taborów, nie musieli szukać dogodnego przejścia przez góry i wybrali nie strzeżoną przez wojska Jerzego II Rakoczego Przełęcz Łupkowską, dzięki temu przeszli na tyły jego wojska i zaskoczyli lekceważących ich Węgrów. 21 listopada 1619 r. doszło do zwycięskiej dla lisowczyków bitwy pod Závadą.
Podczas powstania krakowskiego 22 lutego 1846 r. od Przełęczy Łupkowskiej, z okolic Kalnicy i Leska, miał atakować Sanok Jerzy Bułharyn, dowodzący siłami miejscowymi i słowackimi. Po kilku potyczkach, przy dojściu do Zahutynia i nie mając wsparcia od północy, wycofał się na Węgry.
W 1874 została ukończona Pierwsza Węgiersko-Galicyjska Kolej Żelazna biegnąca przez Przełęcz Łupkowską. Łączyła ona prowincje Austro-Węgier leżące po dwóch stronach łańcucha karpackiego – Galicję i Węgry. Pod samym grzbietem linię przeprowadzono tunelem długości 416 m (z czego 234 m na terenie dzisiejszej Słowacji). Linia początkowo była jednotorowa (od 1896 r. – dwutorowa).
Był to ważny obiekt strategiczny umożliwiający transport wojsk na drugą stronę Karpat i dowóz zaopatrzenia do Twierdzy Przemyśl, dlatego też w czasie I wojny światowej toczyły się wielokrotnie o przełęcz ciężkie walki. W 1915 wycofujące się wojska rosyjskie wysadziły tunel w powietrze. Również w czasie II wojny światowej tunel był niszczony przez wycofujące się w 1939 r. Wojsko Polskie, które uniemożliwiło wykorzystanie tunelu przez najeżdżającą armię niemiecką. Przełęcz tę Niemcy przekroczyli dopiero 12 września 1939 r. Zaś w 1944 tunel wysadziły wojska niemieckie.
Wojska radzieckie przekroczyły przełęcz 18 października 1944[5]. Wobec zniszczenia tunelu, Rosjanie, podczas operacji dukielsko-preszowskiej oraz posuwania się frontu na południe i zachód, ułożyli tory wierzchem przełęczy, jednak był to przejazd bardzo stromy i niebezpieczny. Jeden ze składów wykoleił się i wybuchł, a załoga zginęła.
Po wojnie tunel odbudowano, jednak był on rzadko wykorzystywany do przewozów towarowych. Dopiero w latach 90. ponownie uruchomiono trasę przez przełęcz, a w 1999 także kolejowe przejście graniczne i zaczęły tędy jeździć na Słowację pociągi osobowe (we wcześniejszych latach jeździły tylko tymczasowo w przypadku nieprzejezdności linii kolejowej z dawnym przejściem granicznym Muszyna-Plaveč).
Sąsiednimi przełęczami w granicznym grzbiecie Karpat są: na zachodzie Przełęcz Radoszycka, a na wschodzie Przełęcz nad Roztokami Górnymi.