Lilia złotogłów: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
m Dodaję nagłówek przed Szablon:Przypisy |
|||
| Linia 63: | Linia 63: | ||
; Zobacz też: [[Rośliny tatrzańskie]] |
; Zobacz też: [[Rośliny tatrzańskie]] |
||
== Przypisy == |
|||
{{Przypisy}} |
{{Przypisy}} |
||
Wersja z 08:12, 15 sty 2018
| |
| Systematyka | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Klad | |
| Klad | |
| Klasa | |
| Klad | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Rodzaj | |
| Gatunek |
lilia złotogłów |
| Nazwa systematyczna | |
| {{{nazwa łacińska}}} L. Sp. Pl. 1753[1] | |
Lilia złotogłów (Lilium martagon L.) – gatunek byliny z rodziny liliowatych (Liliaceae). Występuje w Europie i Azji[1]. W Polsce jest rośliną rzadką.
Rozmieszczenie geograficzne
Gatunek występujący na przeważającej części Europy z wyjątkiem Półwyspu Skandynawskiego i Wysp Brytyjskich aż po Kaukaz. W Azji zasięg występowania ciągnie się przez centralną część kontynentu przez wschodnią i zachodnią Syberię aż po północną Mongolię i prowincję Sinciang w Chinach[1]. W Polsce spotykana w Sudetach i Karpatach[4], na niżu bardzo rzadka[5]. Gatunek introdukowano we wschodnich prowincjach Kanady[6].
Morfologia
- Łodyga
- Nierozgałęziona, sztywna, naga lub owłosiona, w górnej części czasem purpurowo nakrapiana, wysoka od 40 do 150 cm.
- Liście
- Liście siedzące, podłużne, eliptycznie lancetowate, całobrzegie, szerokie na 2–5 cm, są wyraźnie unerwione. Ustawione na łodydze skrętolegle, tworzą zwykle 2–4 nibyokółki.
- Kwiaty
- Kwiatostan na wierzchołku łodygi stanowi luźne grono. Kwiaty barwy od ciemnoróżowej do brudnolila, ciemnopurpurowo nakrapiane, w liczbie od trzech do dwunastu, osadzone są na długich, łukowato zwieszających się szypułkach. Okwiat nie zróżnicowany na kielich i koronę, sześciodziałkowy, ze środka wystaje maczugowaty słupek otoczony przez sześć pręcików o dużych purpurowo-czerwonych pylnikach. W miarę dojrzewania mięsiste działki okwiatu odginają się coraz mocniej na zewnątrz, aż zawinięte dotkną nasady kwiatu. Środkiem każdego płatka biegnie rynienka, wypełniona nektarem.
- Owoce
- W formie dużej, trójkątnokulistej torebki z płaskimi, ciemnożółtymi, szeroko oskrzydlonymi nasionami. Nasiona rozsiewane są przez wiatr.
- Część podziemna
- Owalna, złotożółta cebula, złożona z licznych łusek.
Biologia i ekologia
- Rozwój
- Bylina. Geofit cebulowy. Roślina kwitnie od końca czerwca do połowy sierpnia[7]. Kolorowe plamki spełniają funkcję wskaźników, które nakierowują owady w odpowiednie miejsce, w fazie czynności prowadzących do zapylenia kwiatu[8]. Zwabia owady nie tylko dużymi i barwnymi kwiatami, ale również zapachem. Szczególnie intensywnie pachnie wieczorem i nocą. Dostęp do nektaru mają tylko owady długotrąbkowe, dlatego kwiaty lilii zapylane są tylko przez motyle dzienne i nocne, głównie z rodziny zawisakowatych, m.in. przez fruczaka gołąbka. Jeśli jednak z jakichś powodów (np. długotrwała zła pogoda) nie dojdzie do zapylenia krzyżowego, roślina dość łatwo może zapylić się własnym pyłkiem (słupek może zmienić położenie w kwiecie i tak zbliżyć znamię do pręcików że dojdzie do autogamii[8]) i również wytworzyć nasiona, jednak gorszej jakości[9].
- Często rozmnaża się wegetatywnie za pomocą cebulek powstających u nasady starej cebuli (nieliczne), a w ogrodnictwie głównie z sadzonek łuskowych.
- Siedlisko
- Rośnie w miejscach półcienistych, na glebach piaszczysto-gliniastych i gliniastych świeżych, zasobnych w substancje mineralno-próchniczne, o zróżnicowanym składzie granulometrycznym – od piasków luźnych, piasków gliniastych mocnych po glinę ciężką[10]. Spotykana w rzadkich, widnych lasach, zaroślach, zrębach, rzadziej wśród ziołorośli. W najwyższych położeniach (Tatry) na halach, na trawiastych miejscach wśród skał.
- Fitosocjologia
- W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla O. Fagetalia[11].
- Genetyka
- Liczba chromosomów 2n=24[12].
Nazewnictwo
Łacińska nazwa gatunkowa – Lilium martagon – pochodzi z języka greckiego. W Starożytnej Grecji wierzono, że kwiaty lilii powstały z mleka uronionego przez Herę, roślinę nazwali więc leirion czyli cienka, delikatna. Drugi człon nazwy – martagon – oznaczała w alchemii roślinę poświęconą Marsowi. Polski człon nazwy – złotogłów – nawiązuje do cennego materiału[13]. Zwana też leliwą[14], górale nazywają ją lelują[15], a gwarowo określana jest też mianem „janowej lilii”[16].
Ochrona
Objęta jest w Polsce ochroną ścisłą od 1946 roku[10]. Jej piękne kwiaty były i są przyczyną znacznego jej wyniszczenia na siedliskach naturalnych.
Zmienność
Odmiany ozdobne:
- Lilium martagon 'Album' – kwiaty woskowobiałe, kultywar nieco niższy od form dzikich, osiąga do 120 cm.
Zastosowanie
Cebulki zawierają sporą ilość skrobi, dlatego dawniej uchodziły za przysmak w każdej postaci: surowej, gotowanej i pieczonej. W postaci suszonej i mielonej wraz z pałką szerokolistną i korzeniami łącznia baldaszkowatego uchodziły za swego rodzaju mąkę.
Obecność w kulturze i symbolice
Jest częstym motywem w sztuce ludowej Podhala[15], szczególnie w rzeźbie góralskiej.
- Zobacz też
- Rośliny tatrzańskie
Przypisy
- ↑ a b c Lilium martagon. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN) [on-line]. United States Department of Agriculture. [dostęp 2013-04-22]. (ang.).
- ↑ Stevens P.F.: Angiosperm Phylogeny Website. 2001–. [dostęp 2010-07-28]. (ang.).
- ↑ The Plant List. [dostęp 2013-04-22].
- ↑ Szafer, Kulczyński, Pawłowski: Rośliny polskie. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1969, s. 803.
- ↑ Radwańska-Paryska: Rośliny tatrzańskie. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i pedagogiczne, 1988, s. 134. ISBN 83-02-00872-9.
- ↑ Farrell W.: USDA Plants. 2001–. [dostęp 2013-04-16]. (ang.).
- ↑ Cervenka, Ferakova, Haber: Świat roślin skał i minerałów. Warszawa: PWRiL, 1982, s. 326. ISBN 83-09-00462-1.
- ↑ a b Władysław Szafer: Kwiaty i zwierzęta. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1969, s. 77-78. ISBN 83-01-14439-4.
- ↑ Tadeusz Traczyk: Rośliny lasu liściastego. Warszawa: PZWS, 1959.
- ↑ a b Mariola Truchan, Zbigniew Sobisz: [http://apsl.edu.pl/spb/pliki/nr7/117_truchan.pdf Słupskie Prace Biologiczne]. [w:] Nowe stanowiska Lilium martagon na Pomorzu Środkowym [on-line]. 2010-07. [dostęp 2013-06-06]. (pol.).
- ↑ Matuszkiewicz Władysław. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
- ↑ IPCN Chromosome Reports. [w:] Lilium martagon [on-line]. [dostęp 2013-06-06]. (ang.).
- ↑ Szczygielski M.: Tajemnice Polskiej Przyrody. Warszawa: De Agostini Polska, 2006. ISBN 83-7398-708-8.
- ↑ Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich, Warszawa 1891.
- ↑ a b Dzwonkowski J.: Minikompendium Przyroda Polska. Warszawa: Mozaika, 2004, s. 80. ISBN 83-89200-84-8.
- ↑ Jadwiga Waniakowa: Polskie gwarowe nazwy dziko rosnących roślin zielnych na tle słowiańskim. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2012, s. 69. ISBN 978-83-233-3429-3.