Karol Pollak (drukarz): Różnice pomiędzy wersjami

Dodaj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Lowdown (dyskusja | edycje)
Redaktorzy
242 320 edycji
drobne merytoryczne
Szoltys-bot (dyskusja | edycje)
Boty
536 211 edycji
Linia 32: Linia 32:
W 1861 Karol Pollak otworzył obok drukarni księgarnię komisową i wypożyczalnię książek, dysponującą 1760 pozycjami, w tym ok. 1000 w języku polskim (a także niemieckimi i francuskimi<ref>Tomasz Opas, ''Szkolnictwo i życie kulturalne, W czasach zaborów i niewoli'', w: ''[[Sanok. Dzieje miasta]], Praca zbiorowa pod redakcją [[Feliks Kiryk|Feliksa Kiryka]]'', Kraków 1995, s. 334.</ref>). Jego książnica uchodzi za najstarszą w mieście<ref>[[Alojzy Zielecki]], ''Społeczeństwo Sanoka u progu XX wieku, W epoce autonomii galicyjskiej'', w: ''[[Sanok. Dzieje miasta]], Praca zbiorowa pod redakcją [[Feliks Kiryk|Feliksa Kiryka]]'', Kraków 1995, s. 451.</ref>. Od 1868 do 1869 Pollak był wydawcą pisma „Reforma”, którego poziom pozytywnie ocenił [[Józef Ignacy Kraszewski]]. Łącznie od 1848 do 1870 drukarnia Karola Pollaka wydała ok. 125 tys. książek nakładem własnym i ok. 50 tys. pozycji z nakładów obcych. Funkcjonowanie drukarni miało znaczący wpływ na życie kulturalne mieszkańców miasta i okolic, a sam Pollak aktywnie włączył się w życie narodowe zyskując uznanie.
W 1861 Karol Pollak otworzył obok drukarni księgarnię komisową i wypożyczalnię książek, dysponującą 1760 pozycjami, w tym ok. 1000 w języku polskim (a także niemieckimi i francuskimi<ref>Tomasz Opas, ''Szkolnictwo i życie kulturalne, W czasach zaborów i niewoli'', w: ''[[Sanok. Dzieje miasta]], Praca zbiorowa pod redakcją [[Feliks Kiryk|Feliksa Kiryka]]'', Kraków 1995, s. 334.</ref>). Jego książnica uchodzi za najstarszą w mieście<ref>[[Alojzy Zielecki]], ''Społeczeństwo Sanoka u progu XX wieku, W epoce autonomii galicyjskiej'', w: ''[[Sanok. Dzieje miasta]], Praca zbiorowa pod redakcją [[Feliks Kiryk|Feliksa Kiryka]]'', Kraków 1995, s. 451.</ref>. Od 1868 do 1869 Pollak był wydawcą pisma „Reforma”, którego poziom pozytywnie ocenił [[Józef Ignacy Kraszewski]]. Łącznie od 1848 do 1870 drukarnia Karola Pollaka wydała ok. 125 tys. książek nakładem własnym i ok. 50 tys. pozycji z nakładów obcych. Funkcjonowanie drukarni miało znaczący wpływ na życie kulturalne mieszkańców miasta i okolic, a sam Pollak aktywnie włączył się w życie narodowe zyskując uznanie.


Pełnił funkcję członka rady miejskiej (wydziału) Sanoka: w latach 1850-1865<ref>Tomasz Opas, ''Zagadnienia kulturalne, W czasach zaborów i niewoli'', w: ''[[Sanok. Dzieje miasta]], Praca zbiorowa pod redakcją [[Feliks Kiryk|Feliksa Kiryka]]'', Kraków 1995, s. 334.</ref>, później wybrany radnym miejskim w 1867<ref>[[Alojzy Zielecki]], ''Struktury organizacyjne miasta, W epoce autonomii galicyjskiej'', w: ''[[Sanok. Dzieje miasta]], Praca zbiorowa pod redakcją [[Feliks Kiryk|Feliksa Kiryka]]'', Kraków 1995, s. 373.</ref>, 1870<ref>[[Alojzy Zielecki]], ''Struktury organizacyjne miasta, W epoce autonomii galicyjskiej'', w: ''[[Sanok. Dzieje miasta]], Praca zbiorowa pod redakcją [[Feliks Kiryk|Feliksa Kiryka]]'', Kraków 1995, s. 374.</ref> (w tym od 1872 do 1873 pełnił urząd zastępcy [[Burmistrzowie i zarządcy Sanoka|burmistrza Sanoka]] [[Cyryl Jaksa Ładyżyński|Cyryla Jaksy Ładyżyńskiego]]<ref>[[Alojzy Zielecki]], ''Struktury organizacyjne miasta, W epoce autonomii galicyjskiej'', w: ''[[Sanok. Dzieje miasta]], Praca zbiorowa pod redakcją [[Feliks Kiryk|Feliksa Kiryka]]'', Kraków 1995, s. 374-375.</ref>, w 1872<ref>{{Cytuj pismo | autor = Marta Szramowiat | tytuł = Nr 8: Samorząd Gminy Miasta Sanoka 1867–1990. Samorząd miejski Sanoka okresu galicyjskiego. Główne zadania i działalność Rady Miejskiej w Sanoku | czasopismo = Zeszyty Archiwum Ziemi Sanockiej | wydawca = Fundacja „Archiwum Ziemi Sanockiej” | strony = 19 | issn = 1731-870X | data = Sanok: 2008}}</ref><ref>{{Cytuj książkę | autor = [[Edward Zając]] | tytuł = Obywatele Honorowi Królewskiego Wolnego Miasta Sanoka | wydawca = Miejska Biblioteka Publiczna im. Grzegorza z Sanoka w Sanoku | miejsce = Sanok | data = 2002 | strony = 21, 26 | isbn = 83-909787-8-4 | url = http://www.sanockabibliotekacyfrowa.pl/dlibra/docmetadata?id=650}}</ref>, 1878<ref>{{Cytuj pismo | autor = Marta Szramowiat | tytuł = Nr 8: Samorząd Gminy Miasta Sanoka 1867–1990. Samorząd miejski Sanoka okresu galicyjskiego. Główne zadania i działalność Rady Miejskiej w Sanoku | czasopismo = Zeszyty Archiwum Ziemi Sanockiej | wydawca = Fundacja „Archiwum Ziemi Sanockiej” | strony = 20 | issn = 1731-870X | data = Sanok: 2008}}</ref> (reprezentant I koła wyborczego<ref>[[Alojzy Zielecki]], ''Struktury organizacyjne miasta, W epoce autonomii galicyjskiej'', w: ''[[Sanok. Dzieje miasta]], Praca zbiorowa pod redakcją [[Feliks Kiryk|Feliksa Kiryka]]'', Kraków 1995, s. 378.</ref>). W 1871 został przewodniczącym komisji powołanej celem budowy kościoła na [[Posada (Sanok)|Posadzie Olchowskiej]]<ref>[[Alojzy Zielecki]], ''Struktury organizacyjne miasta, W epoce autonomii galicyjskiej'', w: ''[[Sanok. Dzieje miasta]], Praca zbiorowa pod redakcją [[Feliks Kiryk|Feliksa Kiryka]]'', Kraków 1995, s. 376.</ref>. Zasiadł w składzie komitetu budowy pomnika dla uczczenia 300-lecia [[Unia lubelska|unii lubelskiej]] (1569–1869), umieszczonego 11 sierpnia 1869 na placu Maryi Panny (obecna [[Ulica Grzegorza z Sanoka w Sanoku|ulica Grzegorza z Sanoka]])<ref>[[Alojzy Zielecki]], ''Struktury organizacyjne miasta, W epoce autonomii galicyjskiej'', w: ''[[Sanok. Dzieje miasta]], Praca zbiorowa pod redakcją [[Feliks Kiryk|Feliksa Kiryka]]'', Kraków 1995, s. 375.</ref> i organizował obchody tego wydarzenia w Sanoku (ponadto także [[Jan Zarewicz]], Szymon Drewiński, Saul Pinales<ref>[[Alojzy Zielecki]], ''Życie kulturalne. Społeczeństwo Sanoka u progu XX wieku, W epoce autonomii galicyjskiej'' w: ''[[Sanok. Dzieje miasta]], Praca zbiorowa pod redakcją [[Feliks Kiryk|Feliksa Kiryka]]'', Kraków 1995, s. 462.</ref>.
Pełnił funkcję członka rady miejskiej (wydziału) Sanoka: w latach 1850-1865<ref>Tomasz Opas, ''Zagadnienia kulturalne, W czasach zaborów i niewoli'', w: ''[[Sanok. Dzieje miasta]], Praca zbiorowa pod redakcją [[Feliks Kiryk|Feliksa Kiryka]]'', Kraków 1995, s. 334.</ref>, później wybrany radnym miejskim w 1867<ref>[[Alojzy Zielecki]], ''Struktury organizacyjne miasta, W epoce autonomii galicyjskiej'', w: ''[[Sanok. Dzieje miasta]], Praca zbiorowa pod redakcją [[Feliks Kiryk|Feliksa Kiryka]]'', Kraków 1995, s. 373.</ref>, 1870<ref>[[Alojzy Zielecki]], ''Struktury organizacyjne miasta, W epoce autonomii galicyjskiej'', w: ''[[Sanok. Dzieje miasta]], Praca zbiorowa pod redakcją [[Feliks Kiryk|Feliksa Kiryka]]'', Kraków 1995, s. 374.</ref> (w tym od 1872 do 1873 pełnił urząd zastępcy [[Burmistrzowie i zarządcy Sanoka|burmistrza Sanoka]] [[Cyryl Jaksa Ładyżyński|Cyryla Jaksy Ładyżyńskiego]]<ref>[[Alojzy Zielecki]], ''Struktury organizacyjne miasta, W epoce autonomii galicyjskiej'', w: ''[[Sanok. Dzieje miasta]], Praca zbiorowa pod redakcją [[Feliks Kiryk|Feliksa Kiryka]]'', Kraków 1995, s. 374-375.</ref>, w 1872<ref>{{Cytuj pismo | autor = Marta Szramowiat | tytuł = Nr 8: Samorząd Gminy Miasta Sanoka 1867–1990. Samorząd miejski Sanoka okresu galicyjskiego. Główne zadania i działalność Rady Miejskiej w Sanoku | czasopismo = Zeszyty Archiwum Ziemi Sanockiej | wydawca = Fundacja „Archiwum Ziemi Sanockiej” | strony = 19 | issn = 1731-870X | data = Sanok: 2008}}</ref><ref>{{Cytuj książkę | autor = [[Edward Zając]] | tytuł = Obywatele Honorowi Królewskiego Wolnego Miasta Sanoka | wydawca = Miejska Biblioteka Publiczna im. Grzegorza z Sanoka w Sanoku | miejsce = Sanok | data = 2002 | strony = 21, 26 | isbn = 83-909787-8-4 | url = http://91.146.204.131/dlibra/docmetadata?id=650}}</ref>, 1878<ref>{{Cytuj pismo | autor = Marta Szramowiat | tytuł = Nr 8: Samorząd Gminy Miasta Sanoka 1867–1990. Samorząd miejski Sanoka okresu galicyjskiego. Główne zadania i działalność Rady Miejskiej w Sanoku | czasopismo = Zeszyty Archiwum Ziemi Sanockiej | wydawca = Fundacja „Archiwum Ziemi Sanockiej” | strony = 20 | issn = 1731-870X | data = Sanok: 2008}}</ref> (reprezentant I koła wyborczego<ref>[[Alojzy Zielecki]], ''Struktury organizacyjne miasta, W epoce autonomii galicyjskiej'', w: ''[[Sanok. Dzieje miasta]], Praca zbiorowa pod redakcją [[Feliks Kiryk|Feliksa Kiryka]]'', Kraków 1995, s. 378.</ref>). W 1871 został przewodniczącym komisji powołanej celem budowy kościoła na [[Posada (Sanok)|Posadzie Olchowskiej]]<ref>[[Alojzy Zielecki]], ''Struktury organizacyjne miasta, W epoce autonomii galicyjskiej'', w: ''[[Sanok. Dzieje miasta]], Praca zbiorowa pod redakcją [[Feliks Kiryk|Feliksa Kiryka]]'', Kraków 1995, s. 376.</ref>. Zasiadł w składzie komitetu budowy pomnika dla uczczenia 300-lecia [[Unia lubelska|unii lubelskiej]] (1569–1869), umieszczonego 11 sierpnia 1869 na placu Maryi Panny (obecna [[Ulica Grzegorza z Sanoka w Sanoku|ulica Grzegorza z Sanoka]])<ref>[[Alojzy Zielecki]], ''Struktury organizacyjne miasta, W epoce autonomii galicyjskiej'', w: ''[[Sanok. Dzieje miasta]], Praca zbiorowa pod redakcją [[Feliks Kiryk|Feliksa Kiryka]]'', Kraków 1995, s. 375.</ref> i organizował obchody tego wydarzenia w Sanoku (ponadto także [[Jan Zarewicz]], Szymon Drewiński, Saul Pinales<ref>[[Alojzy Zielecki]], ''Życie kulturalne. Społeczeństwo Sanoka u progu XX wieku, W epoce autonomii galicyjskiej'' w: ''[[Sanok. Dzieje miasta]], Praca zbiorowa pod redakcją [[Feliks Kiryk|Feliksa Kiryka]]'', Kraków 1995, s. 462.</ref>.


Jego żoną została sanocka mieszczanka, Maria z domu Zaręba (1852-1911, wzgl. Zaremba)<ref>{{Cytuj książkę | tytuł = Księga Zmarłych 1904–1934 Sanok | wydawca = [[Parafia Przemienienia Pańskiego w Sanoku]] | miejsce = Sanok | strony = 121 (poz. 134) | tytuł tomu = J}}</ref><ref>{{Cytuj pismo | tytuł = Kronika | czasopismo = [[Tygodnik Ziemi Sanockiej]] | strony = 3 | data = Nr 42 z 8 października 1911 | url = http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=58369}}</ref><ref name="Sanok 1995"/>. Mieli 11 dzieci, z których troje zmarło w dzieciństwie, a dwoje przed 1880. Ich synami byli [[Michał Pollak (drukarz)|Michał]] (z wykształcenia handlowiec, asesor przy [[Budynek Sądu Rejonowego w Sanoku|c. k. Sądzie Obwodowym w Sanoku]]<ref>{{Cytuj książkę | tytuł = Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskiem na rok 1911 | wydawca = Prezydyum C.K. Namiestnictwa | miejsce = Lwów | data = 1911 | strony = 140 | url = http://sanockabibliotekacyfrowa.pl/dlibra/docmetadata?id=615}}</ref>; redaktor „Gazety Sanockiej”<ref>{{Cytuj pismo | tytuł = Kronika. Wiadomości osobiste | czasopismo = Gazeta Sanocka | strony = 3 | data = Nr 73 z 23 sierpnia 1896 | url = http://sanockabibliotekacyfrowa.pl/dlibra/docmetadata?id=319}}</ref> od 1895 i [[Tygodnik Ziemi Sanockiej|„Tygodnika Ziemi Sanockiej”]] od 1912 do 1914<ref>{{Cytuj pismo | autor = [[Jadwiga Zaleska]] | tytuł = Karol Pollak – typographus sanocensis i dzieje jego drukarni | czasopismo = [[Rocznik Sanocki]] | wydawca = [[Krajowa Agencja Wydawnicza]] | wolumin = VI | strony = 35 | data = 1988 | url = http://sanockabibliotekacyfrowa.pl/dlibra/docmetadata?id=52}}</ref>) i [[Karol Pollak (elektrotechnik)|Karol]] (1859-1928, elektrotechnik, przedsiębiorca i wynalazca), a córką Elżbieta (zm. 1913, po mężu Chabińska)<ref>{{Cytuj pismo | tytuł = Kronika. Zmarli | czasopismo = [[Tygodnik Ziemi Sanockiej]] | strony = 3 | data = Nr 13 z 23 marca 1913 | url = http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=58551}}</ref>. Po osiedleniu w Sanoku Karol Pollak zamieszkał w domu pod numerem 91, a po zawarciu małżeństwa pod numerem 254.
Jego żoną została sanocka mieszczanka, Maria z domu Zaręba (1852-1911, wzgl. Zaremba)<ref>{{Cytuj książkę | tytuł = Księga Zmarłych 1904–1934 Sanok | wydawca = [[Parafia Przemienienia Pańskiego w Sanoku]] | miejsce = Sanok | strony = 121 (poz. 134) | tytuł tomu = J}}</ref><ref>{{Cytuj pismo | tytuł = Kronika | czasopismo = [[Tygodnik Ziemi Sanockiej]] | strony = 3 | data = Nr 42 z 8 października 1911 | url = http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=58369}}</ref><ref name="Sanok 1995"/>. Mieli 11 dzieci, z których troje zmarło w dzieciństwie, a dwoje przed 1880. Ich synami byli [[Michał Pollak (drukarz)|Michał]] (z wykształcenia handlowiec, asesor przy [[Budynek Sądu Rejonowego w Sanoku|c. k. Sądzie Obwodowym w Sanoku]]<ref>{{Cytuj książkę | tytuł = Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskiem na rok 1911 | wydawca = Prezydyum C.K. Namiestnictwa | miejsce = Lwów | data = 1911 | strony = 140 | url = http://91.146.204.131/dlibra/docmetadata?id=615}}</ref>; redaktor „Gazety Sanockiej”<ref>{{Cytuj pismo | tytuł = Kronika. Wiadomości osobiste | czasopismo = Gazeta Sanocka | strony = 3 | data = Nr 73 z 23 sierpnia 1896 | url = http://91.146.204.131/dlibra/docmetadata?id=319}}</ref> od 1895 i [[Tygodnik Ziemi Sanockiej|„Tygodnika Ziemi Sanockiej”]] od 1912 do 1914<ref>{{Cytuj pismo | autor = [[Jadwiga Zaleska]] | tytuł = Karol Pollak – typographus sanocensis i dzieje jego drukarni | czasopismo = [[Rocznik Sanocki]] | wydawca = [[Krajowa Agencja Wydawnicza]] | wolumin = VI | strony = 35 | data = 1988 | url = http://91.146.204.131/dlibra/docmetadata?id=52}}</ref>) i [[Karol Pollak (elektrotechnik)|Karol]] (1859-1928, elektrotechnik, przedsiębiorca i wynalazca), a córką Elżbieta (zm. 1913, po mężu Chabińska)<ref>{{Cytuj pismo | tytuł = Kronika. Zmarli | czasopismo = [[Tygodnik Ziemi Sanockiej]] | strony = 3 | data = Nr 13 z 23 marca 1913 | url = http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=58551}}</ref>. Po osiedleniu w Sanoku Karol Pollak zamieszkał w domu pod numerem 91, a po zawarciu małżeństwa pod numerem 254.


Karol Pollak zmarł 28 kwietnia 1880 za zapalenie płuc. Został pochowany na [[Cmentarz Centralny w Sanoku|cmentarzu przy ul. Jana Matejki w Sanoku]]<ref>{{Cytuj pismo | autor = [[Jadwiga Zaleska]] | tytuł = Karol Pollak – drukarz sanocki i dzieje jego drukarni w Sanoku | czasopismo = [[Rocznik Sanocki]] | wydawca = [[Wydawnictwo Literackie]] | wolumin = I | strony = 352 | data = 1963 | url = http://www.sanockabibliotekacyfrowa.pl/dlibra/docmetadata?id=174}}</ref><ref>{{Cytuj pismo | autor = [[Jadwiga Zaleska]] | tytuł = Karol Pollak – typographus sanocensis i dzieje jego drukarni | czasopismo = [[Rocznik Sanocki]] | wydawca = [[Krajowa Agencja Wydawnicza]] | wolumin = VI | strony = 29 | data = 1988 | url = http://sanockabibliotekacyfrowa.pl/dlibra/docmetadata?id=52}}</ref>. Grobowiec rodziny Pollaków został uznany za obiekt zabytkowy i podlega ochronie prawnej<ref>{{cytuj stronę | url = http://www.starecmentarze.sanok.pl/zabnag.htm | tytuł = Zabytkowe nagrobki | opublikowany = starecmentarze.sanok.pl |data dostępu=25 października 2014}}</ref>.
Karol Pollak zmarł 28 kwietnia 1880 za zapalenie płuc. Został pochowany na [[Cmentarz Centralny w Sanoku|cmentarzu przy ul. Jana Matejki w Sanoku]]<ref>{{Cytuj pismo | autor = [[Jadwiga Zaleska]] | tytuł = Karol Pollak – drukarz sanocki i dzieje jego drukarni w Sanoku | czasopismo = [[Rocznik Sanocki]] | wydawca = [[Wydawnictwo Literackie]] | wolumin = I | strony = 352 | data = 1963 | url = http://91.146.204.131/dlibra/docmetadata?id=174}}</ref><ref>{{Cytuj pismo | autor = [[Jadwiga Zaleska]] | tytuł = Karol Pollak – typographus sanocensis i dzieje jego drukarni | czasopismo = [[Rocznik Sanocki]] | wydawca = [[Krajowa Agencja Wydawnicza]] | wolumin = VI | strony = 29 | data = 1988 | url = http://91.146.204.131/dlibra/docmetadata?id=52}}</ref>. Grobowiec rodziny Pollaków został uznany za obiekt zabytkowy i podlega ochronie prawnej<ref>{{cytuj stronę | url = http://www.starecmentarze.sanok.pl/zabnag.htm | tytuł = Zabytkowe nagrobki | opublikowany = starecmentarze.sanok.pl |data dostępu=25 października 2014}}</ref>.


Drukarnię przejął po nim syn Michał, a następnie od Marii Pollak nabył Franciszek Patała<ref>[[Alojzy Zielecki]], ''Życie gospodarcze, W epoce autonomii galicyjskiej'', w: ''[[Sanok. Dzieje miasta]], Praca zbiorowa pod redakcją [[Feliks Kiryk|Feliksa Kiryka]]'', Kraków 1995, s. 416.</ref> w 1909 i prowadził do śmierci w 1927<ref>{{Cytuj pismo | tytuł = Wiadomości bieżące. Nekrologia | czasopismo = Gospodarz | strony = 3-4 | data = Nr 4 z 15 marca 1927 | url = http://www.sanockabibliotekacyfrowa.pl/dlibra/docmetadata?id=723}}</ref> (następnie władała nią Matylda Patała, a kierownikiem był Karol Drwięga; w 1948 drukarnia została upaństwowiona). Drukarnia i księgarnia odziedziczona po Karolu Pollaku mieściła się przy ulicy [[Ulica Jagiellońska w Sanoku|ulicy Jagiellońskiej]]<ref>{{Cytuj pismo | autor = Anna Fastnacht-Stupnicka | tytuł = Obecność przeszłości (o Adamie Fastnachcie) | czasopismo = [[Rocznik Sanocki]] | wydawca = Towarzystwo Przyjaciół Sanoka i Ziemi Sanockiej | wolumin = IX | strony = 18 | issn = 0557-2096 | data = 2006}}</ref> (według różnych źródeł pod numerem 40<ref>{{Cytuj książkę | tytuł = Skorowidz przemysłowo-handlowy Królestwa Galicyi | miejsce = Lwów | data = 1912 | strony = 663 | url = http://www.pbc.rzeszow.pl/dlibra/docmetadata?id=2483}}</ref>, 21<ref>{{Cytuj pismo | autor = [[Jadwiga Zaleska]] | tytuł = Karol Pollak – typographus sanocensis i dzieje jego drukarni | czasopismo = [[Rocznik Sanocki]] | wydawca = [[Krajowa Agencja Wydawnicza]] | wolumin = VI | strony = 25 | data = 1988 | url = http://sanockabibliotekacyfrowa.pl/dlibra/docmetadata?id=52}}</ref>. Po 1945 byłą kamienicę Karola Pollaka nabył rzemieślnik i mistrz blacharski [[Jakub Kolano]], prowadzący w budynku warsztat<ref>{{Cytuj pismo | tytuł = Ginące zawody. Pokochać metal... | czasopismo = [[Gazeta Sanocka – Autosan]] | strony = 4 | data = Nr 11 (374) z 10-20 kwietnia 1986 | url = http://sanockabibliotekacyfrowa.pl/dlibra/docmetadata?id=557}}</ref><ref>{{Cytuj pismo | autor = Edmund Gajewski | tytuł = Jak świecy gasnący blask | czasopismo = [[Nowiny (dziennik rzeszowski)|Nowiny]] | strony = 4 | data = Nr 95 z 14-16 maja 1982 | url = http://www.pbc.rzeszow.pl/publication/8756}}</ref>. Pod koniec 1949 drukarnia należąca do Eugeniusza Patały została przejęta na własność państwa Polski Ludowej<ref>{{Cytuj pismo | tytuł = Ogłoszenie | czasopismo = [[Nowiny (dziennik rzeszowski)|Nowiny Rzeszowskie]] | strony = 2 | data = Nr 72 z 25 listopada 1949 | url = http://www.pbc.rzeszow.pl/publication/4967}}</ref>.
Drukarnię przejął po nim syn Michał, a następnie od Marii Pollak nabył Franciszek Patała<ref>[[Alojzy Zielecki]], ''Życie gospodarcze, W epoce autonomii galicyjskiej'', w: ''[[Sanok. Dzieje miasta]], Praca zbiorowa pod redakcją [[Feliks Kiryk|Feliksa Kiryka]]'', Kraków 1995, s. 416.</ref> w 1909 i prowadził do śmierci w 1927<ref>{{Cytuj pismo | tytuł = Wiadomości bieżące. Nekrologia | czasopismo = Gospodarz | strony = 3-4 | data = Nr 4 z 15 marca 1927 | url = http://91.146.204.131/dlibra/docmetadata?id=723}}</ref> (następnie władała nią Matylda Patała, a kierownikiem był Karol Drwięga; w 1948 drukarnia została upaństwowiona). Drukarnia i księgarnia odziedziczona po Karolu Pollaku mieściła się przy ulicy [[Ulica Jagiellońska w Sanoku|ulicy Jagiellońskiej]]<ref>{{Cytuj pismo | autor = Anna Fastnacht-Stupnicka | tytuł = Obecność przeszłości (o Adamie Fastnachcie) | czasopismo = [[Rocznik Sanocki]] | wydawca = Towarzystwo Przyjaciół Sanoka i Ziemi Sanockiej | wolumin = IX | strony = 18 | issn = 0557-2096 | data = 2006}}</ref> (według różnych źródeł pod numerem 40<ref>{{Cytuj książkę | tytuł = Skorowidz przemysłowo-handlowy Królestwa Galicyi | miejsce = Lwów | data = 1912 | strony = 663 | url = http://www.pbc.rzeszow.pl/dlibra/docmetadata?id=2483}}</ref>, 21<ref>{{Cytuj pismo | autor = [[Jadwiga Zaleska]] | tytuł = Karol Pollak – typographus sanocensis i dzieje jego drukarni | czasopismo = [[Rocznik Sanocki]] | wydawca = [[Krajowa Agencja Wydawnicza]] | wolumin = VI | strony = 25 | data = 1988 | url = http://91.146.204.131/dlibra/docmetadata?id=52}}</ref>. Po 1945 byłą kamienicę Karola Pollaka nabył rzemieślnik i mistrz blacharski [[Jakub Kolano]], prowadzący w budynku warsztat<ref>{{Cytuj pismo | tytuł = Ginące zawody. Pokochać metal... | czasopismo = [[Gazeta Sanocka – Autosan]] | strony = 4 | data = Nr 11 (374) z 10-20 kwietnia 1986 | url = http://91.146.204.131/dlibra/docmetadata?id=557}}</ref><ref>{{Cytuj pismo | autor = Edmund Gajewski | tytuł = Jak świecy gasnący blask | czasopismo = [[Nowiny (dziennik rzeszowski)|Nowiny]] | strony = 4 | data = Nr 95 z 14-16 maja 1982 | url = http://www.pbc.rzeszow.pl/publication/8756}}</ref>. Pod koniec 1949 drukarnia należąca do Eugeniusza Patały została przejęta na własność państwa Polski Ludowej<ref>{{Cytuj pismo | tytuł = Ogłoszenie | czasopismo = [[Nowiny (dziennik rzeszowski)|Nowiny Rzeszowskie]] | strony = 2 | data = Nr 72 z 25 listopada 1949 | url = http://www.pbc.rzeszow.pl/publication/4967}}</ref>.


Spośród potomstwa Karolla Pollaka żadne nie zostało drukarzem. Ponadto potomkowie w linii męskiej nie przedłużyli istnienia tego rodu w Sanoku<ref>{{Cytuj pismo | autor = [[Jadwiga Zaleska]] | tytuł = Karol Pollak – typographus sanocensis i dzieje jego drukarni | czasopismo = [[Rocznik Sanocki]] | wydawca = [[Krajowa Agencja Wydawnicza]] | wolumin = VI | strony = 28 | data = 1988 | url = http://sanockabibliotekacyfrowa.pl/dlibra/docmetadata?id=52}}</ref>.
Spośród potomstwa Karolla Pollaka żadne nie zostało drukarzem. Ponadto potomkowie w linii męskiej nie przedłużyli istnienia tego rodu w Sanoku<ref>{{Cytuj pismo | autor = [[Jadwiga Zaleska]] | tytuł = Karol Pollak – typographus sanocensis i dzieje jego drukarni | czasopismo = [[Rocznik Sanocki]] | wydawca = [[Krajowa Agencja Wydawnicza]] | wolumin = VI | strony = 28 | data = 1988 | url = http://91.146.204.131/dlibra/docmetadata?id=52}}</ref>.


== Upamiętnienie ==
== Upamiętnienie ==
Na terenie Sanoka w dzielnicy [[Dąbrówka (Sanok)|Dąbrówka]] znajduje się ulica nazwana jego imieniem i nazwiskiem<ref>{{cytuj stronę|url=http://bip.um.sanok.pl/?c=mdTresc-cmPokaz-1863|tytuł=Wykaz nazw ulic miasta Sanoka|data=13 stycznia 2012|opublikowany=sanok.pl|data dostępu=25 października 2014}}</ref>.
Na terenie Sanoka w dzielnicy [[Dąbrówka (Sanok)|Dąbrówka]] znajduje się ulica nazwana jego imieniem i nazwiskiem<ref>{{cytuj stronę|url=http://bip.um.sanok.pl/?c=mdTresc-cmPokaz-1863|tytuł=Wykaz nazw ulic miasta Sanoka|data=13 stycznia 2012|opublikowany=sanok.pl|data dostępu=25 października 2014}}</ref>.


Karolowi Pollakowi poświęciła publikacje [[Jadwiga Zaleska]], wydane w [[Rocznik Sanocki|„Roczniku Sanockim”]]: [http://www.sanockabibliotekacyfrowa.pl/dlibra/docmetadata?id=174 ''Karol Pollak – drukarz sanocki i dzieje jego drukarni w Sanoku''] (1963) oraz [http://sanockabibliotekacyfrowa.pl/dlibra/docmetadata?id=52 ''Karol Pollak – typographus sanocensis i dzieje jego drukarni''] (1988).
Karolowi Pollakowi poświęciła publikacje [[Jadwiga Zaleska]], wydane w [[Rocznik Sanocki|„Roczniku Sanockim”]]: [http://91.146.204.131/dlibra/docmetadata?id=174 ''Karol Pollak – drukarz sanocki i dzieje jego drukarni w Sanoku''] (1963) oraz [http://91.146.204.131/dlibra/docmetadata?id=52 ''Karol Pollak – typographus sanocensis i dzieje jego drukarni''] (1988).


== Przypisy ==
== Przypisy ==
Linia 51: Linia 51:


== Bibliografia ==
== Bibliografia ==
* {{Cytuj pismo | autor = [[Jadwiga Zaleska]] | tytuł = Karol Pollak – drukarz sanocki i dzieje jego drukarni w Sanoku | czasopismo = [[Rocznik Sanocki]] | wydawca = [[Wydawnictwo Literackie]] | wolumin = I | strony = 270 | data = 1963 | url = http://www.sanockabibliotekacyfrowa.pl/dlibra/docmetadata?id=174}}
* {{Cytuj pismo | autor = [[Jadwiga Zaleska]] | tytuł = Karol Pollak – drukarz sanocki i dzieje jego drukarni w Sanoku | czasopismo = [[Rocznik Sanocki]] | wydawca = [[Wydawnictwo Literackie]] | wolumin = I | strony = 270 | data = 1963 | url = http://91.146.204.131/dlibra/docmetadata?id=174}}
* {{Cytuj pismo | autor = [[Jadwiga Zaleska]] | tytuł = Karol Pollak – typographus sanocensis i dzieje jego drukarni | czasopismo = [[Rocznik Sanocki]] | wydawca = [[Krajowa Agencja Wydawnicza]] | wolumin = VI | strony = 25-140 | data = 1988 | url = http://sanockabibliotekacyfrowa.pl/dlibra/docmetadata?id=52}}
* {{Cytuj pismo | autor = [[Jadwiga Zaleska]] | tytuł = Karol Pollak – typographus sanocensis i dzieje jego drukarni | czasopismo = [[Rocznik Sanocki]] | wydawca = [[Krajowa Agencja Wydawnicza]] | wolumin = VI | strony = 25-140 | data = 1988 | url = http://91.146.204.131/dlibra/docmetadata?id=52}}
* {{Cytuj książkę | tytuł = [[Sanok. Dzieje miasta]]. Praca zbiorowa pod redakcją [[Feliks Kiryk|Feliksa Kiryka]] | wydawca = Secesja | miejsce = Kraków | data = 1995 | isbn = 83-86077-57-3}}
* {{Cytuj książkę | tytuł = [[Sanok. Dzieje miasta]]. Praca zbiorowa pod redakcją [[Feliks Kiryk|Feliksa Kiryka]] | wydawca = Secesja | miejsce = Kraków | data = 1995 | isbn = 83-86077-57-3}}
** {{cytuj książkę| nazwisko r = [[Tomasz Opas]]|rozdział=Rynek lokalny, w czasach zaborów i niewoli|tytuł=[[Sanok. Dzieje miasta]]| inni=Feliks Kiryk (red)|miejsce= Kraków |data=1995|wydawca = Secesja | strony= 320-321}}
** {{cytuj książkę| nazwisko r = [[Tomasz Opas]]|rozdział=Rynek lokalny, w czasach zaborów i niewoli|tytuł=[[Sanok. Dzieje miasta]]| inni=Feliks Kiryk (red)|miejsce= Kraków |data=1995|wydawca = Secesja | strony= 320-321}}

Wersja z 20:41, 3 mar 2019

Karol Pollak
{{{alt grafiki}}}
Data i miejsce urodzenia

17 sierpnia 1818
Brno

Data i miejsce śmierci

27 kwietnia 1880
Sanok

Przyczyna śmierci

zapalenie płuc

Miejsce spoczynku

Cmentarz Centralny w Sanoku

Zawód, zajęcie

drukarz

Miejsce zamieszkania

Sanok

Wyznanie

rzymskokatolickie

Rodzice

Jędrzej, Anna

Małżeństwo

Maria

Dzieci

Karol, Michał, Elżbieta

podpis
Multimedia w Wikimedia Commons

Karol Pollak (ur. 17 sierpnia 1818 w Brnie, zm. 27 kwietnia 1880 w Sanoku) – polski drukarz, wydawca, księgarz, radny Sanoka.

Życiorys

Kamienica przy ul. Jagiellońskiej 21 w Sanoku (pierwsza od prawej)
Grobowiec rodziny Pollaków w Sanoku
Ulica Karola Pollaka w Sanoku

Pochodził z rodziny na Morawach. Był synem Jędrzeja i Anny (z domu Geislig bądź Gneslig). Wyuczył się zawodu drukarza. Został wdowcem (jego żoną była Józefa z domu Pobraselka). W drodze przypadku 1848 przybył do Sanoka i osiadł w tym mieście[1]. W 1848 założył w tym mieście jedną z nowych drukarń na terenie południowej Galicji w okresie autonomii galicyjskiej bliskim Wiośnie Ludów (drukarnie zakładali wówczas w 1840 Franciszek Skirski w Rzeszowie, w 1849 Józef Pisz w Nowym Sączu, w 1857 Atanazy Rusinowski w Jaśle). Jako pierwsze wydawnictwo zostało wydane „Wolność – Równość – Braterstwo” w 1848; w tym roku wychodziły także inne patriotyczne pisma i odezwy. Po upadku Wiosny Ludów Pollak wydawał tabele statystyczne, ogłoszenia, formularze. Od kwietnia 1855 wydawał serię 28 dzieł z XVI i XVII wieku pt. „Biblioteka Polska”, a także „Księgozbiór polski” (od 1857). Ponadto wydawał druki zarówno w języku polskim jak i niemieckim. Później był wydawcą podręczników polskich, na zlecenie wydawcy ze Lwowa, Karola Wilda, z którym współpracował. Drukarnia działała na zasadzie spółki zawartej pomiędzy drukarzem i wydawcą. W pierwszych latach korzystano z jednej prasy drewnianej, jednak potem sprowadzono maszyny nowego typu, które działały do 1905. Liczba pracowników drukarni wzrosła do kilkunastu, pracami redaktorskimi kierował K. J. Turowski (po nieporozumieniach ok. 1855-1856 wyjechał do Przemyśla), współpracownikiem był także polsko-ukraiński poeta Platon Kostecki (od 1855 mieszkający w Sanoku).

W 1861 Karol Pollak otworzył obok drukarni księgarnię komisową i wypożyczalnię książek, dysponującą 1760 pozycjami, w tym ok. 1000 w języku polskim (a także niemieckimi i francuskimi[2]). Jego książnica uchodzi za najstarszą w mieście[3]. Od 1868 do 1869 Pollak był wydawcą pisma „Reforma”, którego poziom pozytywnie ocenił Józef Ignacy Kraszewski. Łącznie od 1848 do 1870 drukarnia Karola Pollaka wydała ok. 125 tys. książek nakładem własnym i ok. 50 tys. pozycji z nakładów obcych. Funkcjonowanie drukarni miało znaczący wpływ na życie kulturalne mieszkańców miasta i okolic, a sam Pollak aktywnie włączył się w życie narodowe zyskując uznanie.

Pełnił funkcję członka rady miejskiej (wydziału) Sanoka: w latach 1850-1865[4], później wybrany radnym miejskim w 1867[5], 1870[6] (w tym od 1872 do 1873 pełnił urząd zastępcy burmistrza Sanoka Cyryla Jaksy Ładyżyńskiego[7], w 1872[8][9], 1878[10] (reprezentant I koła wyborczego[11]). W 1871 został przewodniczącym komisji powołanej celem budowy kościoła na Posadzie Olchowskiej[12]. Zasiadł w składzie komitetu budowy pomnika dla uczczenia 300-lecia unii lubelskiej (1569–1869), umieszczonego 11 sierpnia 1869 na placu Maryi Panny (obecna ulica Grzegorza z Sanoka)[13] i organizował obchody tego wydarzenia w Sanoku (ponadto także Jan Zarewicz, Szymon Drewiński, Saul Pinales[14].

Jego żoną została sanocka mieszczanka, Maria z domu Zaręba (1852-1911, wzgl. Zaremba)[15][16][1]. Mieli 11 dzieci, z których troje zmarło w dzieciństwie, a dwoje przed 1880. Ich synami byli Michał (z wykształcenia handlowiec, asesor przy c. k. Sądzie Obwodowym w Sanoku[17]; redaktor „Gazety Sanockiej”[18] od 1895 i „Tygodnika Ziemi Sanockiej” od 1912 do 1914[19]) i Karol (1859-1928, elektrotechnik, przedsiębiorca i wynalazca), a córką Elżbieta (zm. 1913, po mężu Chabińska)[20]. Po osiedleniu w Sanoku Karol Pollak zamieszkał w domu pod numerem 91, a po zawarciu małżeństwa pod numerem 254.

Karol Pollak zmarł 28 kwietnia 1880 za zapalenie płuc. Został pochowany na cmentarzu przy ul. Jana Matejki w Sanoku[21][22]. Grobowiec rodziny Pollaków został uznany za obiekt zabytkowy i podlega ochronie prawnej[23].

Drukarnię przejął po nim syn Michał, a następnie od Marii Pollak nabył Franciszek Patała[24] w 1909 i prowadził do śmierci w 1927[25] (następnie władała nią Matylda Patała, a kierownikiem był Karol Drwięga; w 1948 drukarnia została upaństwowiona). Drukarnia i księgarnia odziedziczona po Karolu Pollaku mieściła się przy ulicy ulicy Jagiellońskiej[26] (według różnych źródeł pod numerem 40[27], 21[28]. Po 1945 byłą kamienicę Karola Pollaka nabył rzemieślnik i mistrz blacharski Jakub Kolano, prowadzący w budynku warsztat[29][30]. Pod koniec 1949 drukarnia należąca do Eugeniusza Patały została przejęta na własność państwa Polski Ludowej[31].

Spośród potomstwa Karolla Pollaka żadne nie zostało drukarzem. Ponadto potomkowie w linii męskiej nie przedłużyli istnienia tego rodu w Sanoku[32].

Upamiętnienie

Na terenie Sanoka w dzielnicy Dąbrówka znajduje się ulica nazwana jego imieniem i nazwiskiem[33].

Karolowi Pollakowi poświęciła publikacje Jadwiga Zaleska, wydane w „Roczniku Sanockim”: Karol Pollak – drukarz sanocki i dzieje jego drukarni w Sanoku (1963) oraz Karol Pollak – typographus sanocensis i dzieje jego drukarni (1988).

Przypisy

  1. ↑ a b Alojzy Zielecki, Społeczeństwo Sanoka u progu XX wieku, W epoce autonomii galicyjskiej, w: Sanok. Dzieje miasta, Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995, s. 450.
  2. ↑ Tomasz Opas, Szkolnictwo i życie kulturalne, W czasach zaborów i niewoli, w: Sanok. Dzieje miasta, Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995, s. 334.
  3. ↑ Alojzy Zielecki, Społeczeństwo Sanoka u progu XX wieku, W epoce autonomii galicyjskiej, w: Sanok. Dzieje miasta, Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995, s. 451.
  4. ↑ Tomasz Opas, Zagadnienia kulturalne, W czasach zaborów i niewoli, w: Sanok. Dzieje miasta, Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995, s. 334.
  5. ↑ Alojzy Zielecki, Struktury organizacyjne miasta, W epoce autonomii galicyjskiej, w: Sanok. Dzieje miasta, Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995, s. 373.
  6. ↑ Alojzy Zielecki, Struktury organizacyjne miasta, W epoce autonomii galicyjskiej, w: Sanok. Dzieje miasta, Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995, s. 374.
  7. ↑ Alojzy Zielecki, Struktury organizacyjne miasta, W epoce autonomii galicyjskiej, w: Sanok. Dzieje miasta, Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995, s. 374-375.
  8. ↑ Marta Szramowiat. Nr 8: Samorząd Gminy Miasta Sanoka 1867–1990. Samorząd miejski Sanoka okresu galicyjskiego. Główne zadania i działalność Rady Miejskiej w Sanoku. „Zeszyty Archiwum Ziemi Sanockiej”, s. 19, Sanok: 2008. Fundacja „Archiwum Ziemi Sanockiej”. ISSN 1731-870X. 
  9. ↑ Edward Zając: Obywatele Honorowi Królewskiego Wolnego Miasta Sanoka. Sanok: Miejska Biblioteka Publiczna im. Grzegorza z Sanoka w Sanoku, 2002, s. 21, 26. ISBN 83-909787-8-4.
  10. ↑ Marta Szramowiat. Nr 8: Samorząd Gminy Miasta Sanoka 1867–1990. Samorząd miejski Sanoka okresu galicyjskiego. Główne zadania i działalność Rady Miejskiej w Sanoku. „Zeszyty Archiwum Ziemi Sanockiej”, s. 20, Sanok: 2008. Fundacja „Archiwum Ziemi Sanockiej”. ISSN 1731-870X. 
  11. ↑ Alojzy Zielecki, Struktury organizacyjne miasta, W epoce autonomii galicyjskiej, w: Sanok. Dzieje miasta, Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995, s. 378.
  12. ↑ Alojzy Zielecki, Struktury organizacyjne miasta, W epoce autonomii galicyjskiej, w: Sanok. Dzieje miasta, Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995, s. 376.
  13. ↑ Alojzy Zielecki, Struktury organizacyjne miasta, W epoce autonomii galicyjskiej, w: Sanok. Dzieje miasta, Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995, s. 375.
  14. ↑ Alojzy Zielecki, Życie kulturalne. Społeczeństwo Sanoka u progu XX wieku, W epoce autonomii galicyjskiej w: Sanok. Dzieje miasta, Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995, s. 462.
  15. ↑ Księga Zmarłych 1904–1934 Sanok. T. J. Sanok: Parafia Przemienienia Pańskiego w Sanoku, s. 121 (poz. 134).
  16. ↑ Kronika. „Tygodnik Ziemi Sanockiej”, s. 3, Nr 42 z 8 października 1911. 
  17. ↑ Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskiem na rok 1911. Lwów: Prezydyum C.K. Namiestnictwa, 1911, s. 140.
  18. ↑ Kronika. Wiadomości osobiste. „Gazeta Sanocka”, s. 3, Nr 73 z 23 sierpnia 1896. 
  19. ↑ Jadwiga Zaleska. Karol Pollak – typographus sanocensis i dzieje jego drukarni. „Rocznik Sanocki”. VI, s. 35, 1988. Krajowa Agencja Wydawnicza. 
  20. ↑ Kronika. Zmarli. „Tygodnik Ziemi Sanockiej”, s. 3, Nr 13 z 23 marca 1913. 
  21. ↑ Jadwiga Zaleska. Karol Pollak – drukarz sanocki i dzieje jego drukarni w Sanoku. „Rocznik Sanocki”. I, s. 352, 1963. Wydawnictwo Literackie. 
  22. ↑ Jadwiga Zaleska. Karol Pollak – typographus sanocensis i dzieje jego drukarni. „Rocznik Sanocki”. VI, s. 29, 1988. Krajowa Agencja Wydawnicza. 
  23. ↑ Zabytkowe nagrobki. starecmentarze.sanok.pl. [dostęp 25 października 2014].
  24. ↑ Alojzy Zielecki, Życie gospodarcze, W epoce autonomii galicyjskiej, w: Sanok. Dzieje miasta, Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995, s. 416.
  25. ↑ Wiadomości bieżące. Nekrologia. „Gospodarz”, s. 3-4, Nr 4 z 15 marca 1927. 
  26. ↑ Anna Fastnacht-Stupnicka. Obecność przeszłości (o Adamie Fastnachcie). „Rocznik Sanocki”. IX, s. 18, 2006. Towarzystwo Przyjaciół Sanoka i Ziemi Sanockiej. ISSN 0557-2096. 
  27. ↑ Skorowidz przemysłowo-handlowy Królestwa Galicyi. Lwów: 1912, s. 663.
  28. ↑ Jadwiga Zaleska. Karol Pollak – typographus sanocensis i dzieje jego drukarni. „Rocznik Sanocki”. VI, s. 25, 1988. Krajowa Agencja Wydawnicza. 
  29. ↑ Ginące zawody. Pokochać metal.... „Gazeta Sanocka – Autosan”, s. 4, Nr 11 (374) z 10-20 kwietnia 1986. 
  30. ↑ Edmund Gajewski. Jak świecy gasnący blask. „Nowiny”, s. 4, Nr 95 z 14-16 maja 1982. 
  31. ↑ Ogłoszenie. „Nowiny Rzeszowskie”, s. 2, Nr 72 z 25 listopada 1949. 
  32. ↑ Jadwiga Zaleska. Karol Pollak – typographus sanocensis i dzieje jego drukarni. „Rocznik Sanocki”. VI, s. 28, 1988. Krajowa Agencja Wydawnicza. 
  33. ↑ Wykaz nazw ulic miasta Sanoka. sanok.pl, 13 stycznia 2012. [dostęp 25 października 2014].

Bibliografia

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Karol_Pollak_(drukarz)&oldid=56060947”