Muchomor zielonawy: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Emptywords (dyskusja | edycje) +ka |
poprawa przek., WP:SK, drobne redakcyjne, drobne techniczne, wikizacja |
||
| Linia 20: | Linia 20: | ||
|wikispecies = |
|wikispecies = |
||
}} |
}} |
||
[[Plik:2011-10-26 Amanita phalloides (Fr.) Link 177883.jpg|thumb]] |
[[Plik:2011-10-26 Amanita phalloides (Fr.) Link 177883.jpg|thumb]] |
||
[[Plik:Amanita phalloides a1 (2).JPG|thumb]] |
[[Plik:Amanita phalloides a1 (2).JPG|thumb]] |
||
[[Plik:Amanita phalloides 1.JPG|thumb]] |
[[Plik:Amanita phalloides 1.JPG|thumb]] |
||
[[Plik:Amanita phalloides - young.JPG|thumb]] |
[[Plik:Amanita phalloides - young.JPG|thumb]] |
||
| Linia 34: | Linia 34: | ||
Ma około 20 [[synonim (taksonomia)|synonimów naukowych]]<ref >{{Cytuj stronę |url= http://www.speciesfungorum.org/Names/SynSpecies.asp?RecordID=178962|tytuł= Species Fungorum |data dostępu = 2013-09-20|język=en}}</ref>. |
Ma około 20 [[synonim (taksonomia)|synonimów naukowych]]<ref >{{Cytuj stronę |url= http://www.speciesfungorum.org/Names/SynSpecies.asp?RecordID=178962|tytuł= Species Fungorum |data dostępu = 2013-09-20|język=en}}</ref>. |
||
Nazwę muchomor sromotnikowy podał [[Franciszek Błoński (botanik)|Franciszek Błoński]] w 1889 r., [[Władysław Wojewoda]] w 1992 r. zaproponował nazwę muchomor zielonawy, uważając ją za bardziej sensowną, odnoszącą się do barwy tego grzyba. W polskim piśmiennictwie mykologicznym gatunek ten opisywany był też dawniej jako muchomor bulwiasty i podsadka słupiakowata<ref name=checklist>{{Cytuj książkę |nazwisko= Wojewoda |imię= Władysław |autor link=Władysław Wojewoda |tytuł= Checklist of Polish Larger Basidiomycetes. Krytyczna lista wielkoowocnikowych grzybów podstawkowych Polski |wydawca=W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences |miejsce=Kraków |rok=2003 |isbn= 83-89648-09-1}}</ref>. |
Nazwę muchomor sromotnikowy podał [[Franciszek Błoński (botanik)|Franciszek Błoński]] w 1889 r., [[Władysław Wojewoda]] w 1992 r. zaproponował nazwę muchomor zielonawy, uważając ją za bardziej sensowną, odnoszącą się do barwy tego grzyba. W polskim piśmiennictwie mykologicznym gatunek ten opisywany był też dawniej jako muchomor bulwiasty i podsadka słupiakowata<ref name=checklist>{{Cytuj książkę |nazwisko= Wojewoda |imię= Władysław |autor link=Władysław Wojewoda |tytuł= Checklist of Polish Larger Basidiomycetes. Krytyczna lista wielkoowocnikowych grzybów podstawkowych Polski |wydawca=W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences |miejsce=Kraków |rok=2003 |isbn= 83-89648-09-1}}</ref>. |
||
== Morfologia == |
== Morfologia == |
||
| Linia 40: | Linia 40: | ||
Średnica 5-15 cm, za młodu półkulisty, potem dzwonkowato-łukowaty, w końcu rozpostarty. Skórka gładka, przy brzegu nieprążkowana, składa się z przylegających i promieniście ułożonych włókienek. Kolor biało zielonkawy, oliwkowo zielonkawy, szarozielony, brunatnozielony, na brzegu zwykle jaśniejszy, czasem żółtawy. Na słońcu, oraz u starszych okazów kolor jest wypłowiały<ref name=wag>{{Cytuj książkę|imię=Pavol|nazwisko=Škubla |tytuł=Wielki atlas grzybów |miejsce=Poznań |data=2007 |wydawca=Elipsa|isbn= 978-83-245-9550-1}}</ref>. Skórka łatwo daje się ściągnąć i często występują na niej białe resztki osłony<ref name=Gminder>{{Cytuj książkę |nazwisko= Gminder |imię= Andreas |tytuł= Atlas grzybów jak bezbłędnie oznaczać 340 gatunków grzybów Europy Środkowej |wydawca= |miejsce= |rok=2008 |isbn= 978-83-258-0588-3}}</ref>. |
Średnica 5-15 cm, za młodu półkulisty, potem dzwonkowato-łukowaty, w końcu rozpostarty. Skórka gładka, przy brzegu nieprążkowana, składa się z przylegających i promieniście ułożonych włókienek. Kolor biało zielonkawy, oliwkowo zielonkawy, szarozielony, brunatnozielony, na brzegu zwykle jaśniejszy, czasem żółtawy. Na słońcu, oraz u starszych okazów kolor jest wypłowiały<ref name=wag>{{Cytuj książkę|imię=Pavol|nazwisko=Škubla |tytuł=Wielki atlas grzybów |miejsce=Poznań |data=2007 |wydawca=Elipsa|isbn= 978-83-245-9550-1}}</ref>. Skórka łatwo daje się ściągnąć i często występują na niej białe resztki osłony<ref name=Gminder>{{Cytuj książkę |nazwisko= Gminder |imię= Andreas |tytuł= Atlas grzybów jak bezbłędnie oznaczać 340 gatunków grzybów Europy Środkowej |wydawca= |miejsce= |rok=2008 |isbn= 978-83-258-0588-3}}</ref>. |
||
; [[Trzon grzyba|Trzon]]: |
; [[Trzon grzyba|Trzon]]: |
||
Wysokość do 15 cm, grubość do 2 cm. Jest walcowaty, w nasadzie zakończony [[bulwa (grzyby)|bulwą]] o średnicy do 4 cm. Bulwa otoczona jest wysoką, białawą i odstającą pochwą. Kolor trzonu białawy z odcieniem żółtawo-zielonkawym. Posiada wyraźny, zwisający [[pierścień (grzyby)|pierścień]] o kolorze od białego do żółtawego. Powyżej pierścienia trzon jest gładki, pod pierścieniem występują delikatne łuski, czasami tworzące zygzakowaty wzór<ref name=wag/>. |
Wysokość do 15 cm, grubość do 2 cm. Jest walcowaty, w nasadzie zakończony [[bulwa (grzyby)|bulwą]] o średnicy do 4 cm. Bulwa otoczona jest wysoką, białawą i odstającą pochwą. Kolor trzonu białawy z odcieniem żółtawo-zielonkawym. Posiada wyraźny, zwisający [[pierścień (grzyby)|pierścień]] o kolorze od białego do żółtawego. Powyżej pierścienia trzon jest gładki, pod pierścieniem występują delikatne łuski, czasami tworzące zygzakowaty wzór<ref name=wag/>. |
||
; [[Miąższ grzyba|Miąższ]]: |
; [[Miąższ grzyba|Miąższ]]: |
||
Biały, nie zmienia koloru po przełamaniu. U młodych [[okaz]]ów miąższ ma łagodny zapach, u starych pachnie nieco ziemniakami. Smak przyjemny<ref name=wag/>. |
Biały, nie zmienia koloru po przełamaniu. U młodych [[okaz]]ów miąższ ma łagodny zapach, u starych pachnie nieco ziemniakami. Smak przyjemny<ref name=wag/>. |
||
| Linia 54: | Linia 54: | ||
== Znaczenie == |
== Znaczenie == |
||
Grzyb [[ |
Grzyb [[Mykoryza|mikoryzowy]]<ref name=checklist/>, dla ludzi [[grzyby trujące|śmiertelnie trujący]]. Dla wielu drobnych zwierząt, np. ślimaków i owadów jest nieszkodliwy<ref name=griz>{{Cytuj książkę|imię=Till R.|nazwisko=Lohmeyer |imię2=Ute |nazwisko2=Kũnkele|tytuł=Grzyby. Rozpoznawanie i zbieranie |miejsce=Warszawa |rok=2006 |isbn=978-1-40547-937-0}}</ref>. Muchomor sromotnikowy wraz z [[muchomor jadowity|muchomorem jadowitym]] (''Amanita virosa'') są najsilniej trującymi grzybami występującymi w Polsce. Muchomor sromotnikowy jest też niebezpieczny z tego powodu, że ma łagodny smak i może być pomylony z wieloma innymi gatunkami grzybów<ref name=Wojewoda/>. Jest odpowiedzialny za większość śmiertelnych zatruć grzybami na całym świecie. Już 30 g tego grzyba może być dawką śmiertelną (duży owocnik waży ok. 60 g)<ref>Benjamin, Denis R. (1995). Mushrooms: Poisons and Panaceas—A Handbook for Naturalists, Mycologists and Physicians. New York: WH Freeman and Company. {{ISBN|0-7167-2600-9}}</ref>. |
||
== Właściwości trujące == |
== Właściwości trujące == |
||
| Linia 61: | Linia 61: | ||
Okres objawów może trwać kilkanaście godzin<ref name=":0" />. Czasami następuje na jakiś czas poprawa samopoczucia, jednak jest ona złudna, toksyny nie przestają działać i niszczą wątrobę, nerki i inne narządy ciała. W wątrobie następuje jej stłuszczenie, martwica i zanik [[glikogen]]u, wystąpić może także [[hipoglikemia]], a nawet drgawki hipoglikemiczne. Wskutek uszkodzenia nerek występuje [[azotemia]], [[hipochloremia]], [[Przewlekła choroba nerek|mocznica]]. Trucizny te uszkadzają również inne narządy. W wyniku uszkodzenia jelit występują krwawe biegunki, w wyniku uszkodzenia szpiku kostnego [[niedokrwistość]], w wyniku uszkodzenia serca jego stłuszczenie i niedomoga krążenia ([[sinica (objaw)|sinica]]). Śmierć następuje po 2–3 dniach, a przy słabszym zatruciu nawet po 10–13 dniach<ref name="Chmielewski">{{Cytuj książkę |nazwisko= Chmielewski |imię= Tadeusz |tytuł= Farmakologia |wydawca= |miejsce= PZWL |rok= 1966 |isbn=}}</ref>. |
Okres objawów może trwać kilkanaście godzin<ref name=":0" />. Czasami następuje na jakiś czas poprawa samopoczucia, jednak jest ona złudna, toksyny nie przestają działać i niszczą wątrobę, nerki i inne narządy ciała. W wątrobie następuje jej stłuszczenie, martwica i zanik [[glikogen]]u, wystąpić może także [[hipoglikemia]], a nawet drgawki hipoglikemiczne. Wskutek uszkodzenia nerek występuje [[azotemia]], [[hipochloremia]], [[Przewlekła choroba nerek|mocznica]]. Trucizny te uszkadzają również inne narządy. W wyniku uszkodzenia jelit występują krwawe biegunki, w wyniku uszkodzenia szpiku kostnego [[niedokrwistość]], w wyniku uszkodzenia serca jego stłuszczenie i niedomoga krążenia ([[sinica (objaw)|sinica]]). Śmierć następuje po 2–3 dniach, a przy słabszym zatruciu nawet po 10–13 dniach<ref name="Chmielewski">{{Cytuj książkę |nazwisko= Chmielewski |imię= Tadeusz |tytuł= Farmakologia |wydawca= |miejsce= PZWL |rok= 1966 |isbn=}}</ref>. |
||
Przy każdym podejrzeniu zatrucia grzybami należy się bezzwłocznie udać do lekarza. Należy zachować resztki niespożytych grzybów (oznaczenie gatunku jest istotne przy leczeniu) |
Przy każdym podejrzeniu zatrucia grzybami należy się bezzwłocznie udać do lekarza. Należy zachować resztki niespożytych grzybów (oznaczenie gatunku jest istotne przy leczeniu). Zatrucie muchomorem sromotnikowym leczy się w szpitalu, jest trudne i nie zawsze skuteczne<ref name=griz/>. Największym zagrożeniem dla życia jest nieodwracalne uszkodzenie wątroby. Często jej przeszczep jest jedynym sposobem uratowania życia ludzi po zatruciu tym grzybem<ref>{{Cytuj |autor = C. W. Pinson, M. R. Daya, K. G. Benner, R. L. Norton, K. E. Deveney |tytuł = Liver transplantation for severe Amanita phalloides mushroom poisoning |czasopismo = American Journal of Surgery |data = 1990 |wolumin = 159 |numer = 5 |s = 493–499 |doi = 10.1016/s0002-9610(05)81254-1 |pmid = 2334013|język=en|dostęp=z}}</ref>. |
||
W drugiej dekadzie XXI w. rozpoczęto testy kliniczne w celu weryfikacji doniesień<ref>{{Cytuj|tytuł=Deadly mushrooms: Santa Cruz protocol is becoming known internationally|data dostępu=2017-10-19|url=http://www.santacruzsentinel.com/article/NE/20170113/NEWS/170119826|język=en}}</ref> o możliwości stosowania [[Sylibina|sylibiny]] w leczeniu zatruć muchomorem zielonawym<ref name=":1">{{Cytuj|autor=Cat Adams|tytuł=The Most Dangerous Mushroom|czasopismo=Slate|data=2014-02-10|data dostępu=2020-11-23|issn=1091-2339|url=http://www.slate.com/articles/health_and_science/medical_examiner/2014/02/most_dangerous_mushroom_death_cap_is_spreading_but_poisoning_can_be_treated.html|język=en-US}}</ref><ref name=":2">{{Cytuj |autor = Kathy T. Vo, Martha E. Montgomery, S. Todd Mitchell, Pieter H. Scheerlinck, Daniel K. Colby |tytuł = Amanita phalloides Mushroom Poisonings — Northern California, December 2016 |czasopismo = Morbidity and Mortality Weekly Report |data = 2017|wolumin = 66 |numer = 21 |s = 549–553 |doi = 10.15585/mmwr.mm6621a1 |pmid = 28570504 |pmc = PMC5657817|język=en}}</ref>. Sylibina jest dopuszczona do użytku w Europie<ref name=":2" />. Należy zauważyć że muchomor zielonawy (sromotnikowy) w Stanach, skąd pochodzą doniesienia o skuteczności sylibiny, przeskoczył na inne symbionty niż w Europie<ref name=":1" />. |
|||
== Gatunki podobne == |
== Gatunki podobne == |
||
Wersja z 12:38, 23 lis 2020
| Systematyka | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Typ | |
| Klasa | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Rodzaj | |
| Gatunek |
muchomor zielonawy |
| Nazwa systematyczna | |
| {{{nazwa łacińska}}} (Vaill. ex Fr.) Link Handbuch zur Erkennung der Nutzbarsten und am Häufigsten Vorkommenden Gewächse 3: 272 (1833) | |
_Link_177883.jpg)
.JPG)
.JPG)
Muchomor zielonawy, muchomor sromotnikowy (Amanita phalloides (Vaill. ex Fr.) Link) – gatunek grzybów należący do rodziny muchomorowatych (Amanitaceae)[1]. Gatunek silnie trujący, nawet przy zaawansowanym leczeniu spożycie bardzo często kończy się śmiercią.
Systematyka i nazewnictwo
Pozycja w klasyfikacji: Amanita, Amanitaceae, Agaricales, Agaricomycetidae, Agaricomycetes, Agaricomycotina, Basidiomycota, Fungi[1].
Po raz pierwszy takson ten opisany został w 1727 r. przez S. Vaillanta jako grzyb phalloides, annulatus, sordide virescens i patulus[2], w roku 1821 E. Fries nadał mu nazwę Agaricus phalloides. Obecną, uznaną przez Index Fungorum nazwę nadał mu w roku 1833 J.H.F. Link[1].
Ma około 20 synonimów naukowych[3].
Nazwę muchomor sromotnikowy podał Franciszek Błoński w 1889 r., Władysław Wojewoda w 1992 r. zaproponował nazwę muchomor zielonawy, uważając ją za bardziej sensowną, odnoszącą się do barwy tego grzyba. W polskim piśmiennictwie mykologicznym gatunek ten opisywany był też dawniej jako muchomor bulwiasty i podsadka słupiakowata[4].
Morfologia
Średnica 5-15 cm, za młodu półkulisty, potem dzwonkowato-łukowaty, w końcu rozpostarty. Skórka gładka, przy brzegu nieprążkowana, składa się z przylegających i promieniście ułożonych włókienek. Kolor biało zielonkawy, oliwkowo zielonkawy, szarozielony, brunatnozielony, na brzegu zwykle jaśniejszy, czasem żółtawy. Na słońcu, oraz u starszych okazów kolor jest wypłowiały[5]. Skórka łatwo daje się ściągnąć i często występują na niej białe resztki osłony[6].
Wysokość do 15 cm, grubość do 2 cm. Jest walcowaty, w nasadzie zakończony bulwą o średnicy do 4 cm. Bulwa otoczona jest wysoką, białawą i odstającą pochwą. Kolor trzonu białawy z odcieniem żółtawo-zielonkawym. Posiada wyraźny, zwisający pierścień o kolorze od białego do żółtawego. Powyżej pierścienia trzon jest gładki, pod pierścieniem występują delikatne łuski, czasami tworzące zygzakowaty wzór[5].
Biały, nie zmienia koloru po przełamaniu. U młodych okazów miąższ ma łagodny zapach, u starych pachnie nieco ziemniakami. Smak przyjemny[5].
Gęste, białe, u starych okazów z lekkim odcieniem żółtawo-zielonkawym. U młodych okazów są niewidoczne, gdyż przykryte są białawą osłoną[5].
Biały. Zarodniki gładkie, szeroko elipsoidalne lub niemal kuliste, o rozmiarach 8 × 11 μm[7].
Występowanie i siedlisko
W Ameryce Północnej i Europie jest szeroko rozprzestrzeniony. Występuje także w Azji, Ameryce Środkowej i Południowej, Australii, Nowej Zelandii i na Hawajach[8]. W Europie Środkowej jest pospolity[6], również w Polsce występuje na całym terytorium i jest pospolity[4].
Występuje najczęściej w lasach liściastych, także w mieszanych; rośnie pojedynczo, lub w małych grupkach[6]. Najczęściej rośnie pod dębami, ale także pod wieloma innymi gatunkami drzew: buki, kasztanowce, brzozy, leszczyny, graby, sosny i świerki[9]. Najczęściej występuje na glebach o odczynie obojętnym lub zasadowym, ale potrafi rosnąć także na glebach kwaśnych[6]. Owocniki wyrastają od czerwca do listopada[4].
Znaczenie
Grzyb mikoryzowy[4], dla ludzi śmiertelnie trujący. Dla wielu drobnych zwierząt, np. ślimaków i owadów jest nieszkodliwy[10]. Muchomor sromotnikowy wraz z muchomorem jadowitym (Amanita virosa) są najsilniej trującymi grzybami występującymi w Polsce. Muchomor sromotnikowy jest też niebezpieczny z tego powodu, że ma łagodny smak i może być pomylony z wieloma innymi gatunkami grzybów[7]. Jest odpowiedzialny za większość śmiertelnych zatruć grzybami na całym świecie. Już 30 g tego grzyba może być dawką śmiertelną (duży owocnik waży ok. 60 g)[11].
Właściwości trujące
Muchomor sromotnikowy powoduje zatrucia cyklopeptydowe i cytotoksyczne (1. grupa trucizn)[5]. Zawiera dwa rodzaje toksyn: fallotoksyny (falloidyna, falloina, fallizyna, fallicydyna) oraz amatoksyny (amanityna, amanina, amanullina). Główną toksyną odpowiedzialną za zatrucie po spożyciu muchomora sromotnikowego jest alfa-amanityna. Toksyny te powodują nieodwracalne uszkodzenie wątroby i innych narządów ciała[6]. Toksyny muchomora nie ulegają zniszczeniu w procesie gotowania, marynowania lub suszenia. Pierwsze objawy zatrucia pojawiają się późno, bo dopiero po 8–16 godzinach od spożycia grzybów[12], gdy większość trucizny została już wchłonięta do krwi. Są to dolegliwości objawiające się zawrotami i bólami głowy, nudnościami, wymiotami, bólem brzucha, biegunkami, przyspieszeniem tętna, trudnościami w oddychaniu.
Okres objawów może trwać kilkanaście godzin[12]. Czasami następuje na jakiś czas poprawa samopoczucia, jednak jest ona złudna, toksyny nie przestają działać i niszczą wątrobę, nerki i inne narządy ciała. W wątrobie następuje jej stłuszczenie, martwica i zanik glikogenu, wystąpić może także hipoglikemia, a nawet drgawki hipoglikemiczne. Wskutek uszkodzenia nerek występuje azotemia, hipochloremia, mocznica. Trucizny te uszkadzają również inne narządy. W wyniku uszkodzenia jelit występują krwawe biegunki, w wyniku uszkodzenia szpiku kostnego niedokrwistość, w wyniku uszkodzenia serca jego stłuszczenie i niedomoga krążenia (sinica). Śmierć następuje po 2–3 dniach, a przy słabszym zatruciu nawet po 10–13 dniach[13].
Przy każdym podejrzeniu zatrucia grzybami należy się bezzwłocznie udać do lekarza. Należy zachować resztki niespożytych grzybów (oznaczenie gatunku jest istotne przy leczeniu). Zatrucie muchomorem sromotnikowym leczy się w szpitalu, jest trudne i nie zawsze skuteczne[10]. Największym zagrożeniem dla życia jest nieodwracalne uszkodzenie wątroby. Często jej przeszczep jest jedynym sposobem uratowania życia ludzi po zatruciu tym grzybem[14].
W drugiej dekadzie XXI w. rozpoczęto testy kliniczne w celu weryfikacji doniesień[15] o możliwości stosowania sylibiny w leczeniu zatruć muchomorem zielonawym[16][17]. Sylibina jest dopuszczona do użytku w Europie[17]. Należy zauważyć że muchomor zielonawy (sromotnikowy) w Stanach, skąd pochodzą doniesienia o skuteczności sylibiny, przeskoczył na inne symbionty niż w Europie[16].
Gatunki podobne
Przez niedoświadczonych grzybiarzy bywa mylony z gąską zielonką (Tricholoma equestre), gołąbkiem zielonawym (Russula virescens), muchomorem cytrynowym (Amanita citrina), muchomorem brązowooliwkowym (Amanita submembranacea), a także innymi gatunkami muchomorów. Młode, słabo wybarwione okazy mogą też być pomylone z pieczarkami[5][10].
Przypisy
- ↑ a b c Index Fungorum. [dostęp 2013-09-15]. (ang.).
- ↑ (Latin)Vaillant, Sébastien (1727). Botanicon Parisiense. Leide & Amsterdam: J. H. Verbeek and B. Lakeman. OCLC 5146641
- ↑ Species Fungorum. [dostęp 2013-09-20]. (ang.).
- ↑ a b c d Władysław Wojewoda: Checklist of Polish Larger Basidiomycetes. Krytyczna lista wielkoowocnikowych grzybów podstawkowych Polski. Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2003. ISBN 83-89648-09-1.
- ↑ a b c d e f Pavol Škubla: Wielki atlas grzybów. Poznań: Elipsa, 2007. ISBN 978-83-245-9550-1.
- ↑ a b c d e Andreas Gminder: Atlas grzybów jak bezbłędnie oznaczać 340 gatunków grzybów Europy Środkowej. 2008. ISBN 978-83-258-0588-3.
- ↑ a b Barbara Gumińska, Władysław Wojewoda: Grzyby i ich oznaczanie. Warszawa: PWRiL, 1985. ISBN 83-09-00714-0.
- ↑ Discover Life Maps. [dostęp 2014-09-15].
- ↑ Tulloss, Rodham E. "Amanita phalloidea". Studies in the Amanitaceae. Retrieved
- ↑ a b c Till R. Lohmeyer, Ute Kũnkele: Grzyby. Rozpoznawanie i zbieranie. Warszawa: 2006. ISBN 978-1-40547-937-0.
- ↑ Benjamin, Denis R. (1995). Mushrooms: Poisons and Panaceas—A Handbook for Naturalists, Mycologists and Physicians. New York: WH Freeman and Company. ISBN 0-7167-2600-9
- ↑ a b Grzyby trujące [online] [dostęp 2017-09-22] (pol.).
- ↑ Tadeusz Chmielewski: Farmakologia. PZWL: 1966.
- ↑ C.W. Pinson i inni, Liver transplantation for severe Amanita phalloides mushroom poisoning, „American Journal of Surgery”, 159 (5), 1990, s. 493–499, DOI: 10.1016/s0002-9610(05)81254-1, PMID: 2334013 (ang.).
- ↑ Deadly mushrooms: Santa Cruz protocol is becoming known internationally [online] [dostęp 2017-10-19] (ang.).
- ↑ a b Cat Adams, The Most Dangerous Mushroom, „Slate”, 10 lutego 2014, ISSN 1091-2339 [dostęp 2020-11-23] (ang.).
- ↑ a b Kathy T. Vo i inni, Amanita phalloides Mushroom Poisonings — Northern California, December 2016, „Morbidity and Mortality Weekly Report”, 66 (21), 2017, s. 549–553, DOI: 10.15585/mmwr.mm6621a1, PMID: 28570504, PMCID: PMC5657817 (ang.).