Zawołanie: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
drobne redakcyjne |
źródła/ przypisy, #1Lib1Ref #1Lib1RefCEE |
||
| Linia 1: | Linia 1: | ||
{{Elementy herbu}} |
{{Elementy herbu}} |
||
<ref name="Szymanski">{{Cytuj|autor=[[Józef Szymański (historyk)|Józef Szymański]]|tytuł=Nauki pomocnicze historii|wydanie=6|wydawca= Wydawnictwo Naukowe PWN|data=2012|miejsce=Warszawa|s=668-671|isbn=9788301161712}}</ref> |
|||
<ref name="Semkowicz">{{Cytuj |autor = [[Władysław Semkowicz]] |tytuł = Encyklopedia nauk pomocniczych historii|data = 2011 |wydawca = Universitas |miejsce = Warszawa | isbn = 978-83-242-3000-6|s = 156-163}}</ref> |
|||
| ⚫ | |||
Wywodzi się jeszcze z czasów organizacji plemienno-rodowych i stanowiło prawdopodobnie rodzaj hasła identyfikującego członków [[Ród|rodu]], stosowanego w systemie mobilizacji oddziałów zbrojnych oraz w bitwie<ref name="Szymanski" />. Hasłem pomocy zwoływano rodowców do bitwy ([[wici]])<ref name="Szymanski" />. |
|||
| ⚫ | |||
Niewykluczone, że wykształcenie się w Polsce zawołania ma związek z innym, lżejszym typem uzbrojenia defensywnego wojów słowiańskich{{Fakt|data=2023-01}}. Zakuci w stal rycerze zachodnioeuropejscy, walczący w otwartym polu, w ogłuszającym hałasie bitewnym, dysponowali praktycznie tylko zmysłem wzroku{{Fakt|data=2023-01}}. Nic więc dziwnego, że sposobem identyfikacji stał się tam znak graficzny – herb{{Fakt|data=2023-01}}. Wojownicy polscy zaś, uzbrojeni lekko, walczący pieszo i w terenie zalesionym, posługiwać się mogli werbalnym sposobem identyfikacji, czyli właśnie zawołaniem{{Fakt|data=2023-01}}. |
|||
Z badań heraldycznych Józefa Szymańskiego wynika, że pierwotnie w Polsce zawołania posiadały funkcję co najmniej równorzędną ze znakami plastycznymi, czyli herbami. Dopiero pod wpływem reguł heraldyki zachodnioeuropejskiej rola zawołania zmniejszała się, praktycznie aż do jego zaniku. Zawołań pozbawione są herby powstałe w okresie późniejszym, w wyniku [[nobilitacja|nobilitacji]] czy [[indygenat]]u. W związku z tym ustalone przez J. Szymańskiego 116 zawołań łączyć należy z najstarszymi herbami polskimi<ref name="Szymanski" />. Łącznie znane jest 189 zawołań pojawiających się w źródłach do końca XV wieku<ref name="Szymanski" />. Niekiedy jeden herb posiadał kilka różnych zawołań, charakterystycznych dla odrębnych gałęzi rodu<ref name="Szymanski" />. W rodach związanych z tymi herbami zawołania pełnić mogły rozmaite funkcje, stanowiąc jednocześnie i nazwę herbu, i nazwę rodu, i zawołanie herbowe (rodowe). |
|||
== Klasyfikacja zawołań herbowych == |
|||
Zawołania herbowe podzielić można na trzy ogólne kategorie: |
|||
Józef Szymański zaproponował podział zawołań herbowych na cztery ogólne kategorie<ref name="Szymanski" />: |
|||
# Zawołania osobowe – stanowiące najliczniejszą grupę wśród polskich proklam, wywodzące się od nazwy pojedynczego człowieka, przyjęte następnie przez cały ród, dzielące się z kolei na: |
# Zawołania osobowe – stanowiące najliczniejszą grupę wśród polskich proklam, wywodzące się od nazwy pojedynczego człowieka, przyjęte następnie przez cały ród, dzielące się z kolei na: |
||
#* odimienne – będące w istocie imieniem, najprawdopodobniej [[senior]]a rodu, czy jego najwybitniejszego ówcześnie przedstawiciela, np. Grzymała; |
#* odimienne – będące w istocie imieniem, najprawdopodobniej [[senior]]a rodu, czy jego najwybitniejszego ówcześnie przedstawiciela, np. Grzymała; |
||
#* przezwiskowe – czyli wywodzące się de facto od pierwotnej formy [[Nazwisko|nazwiska]], czy to jednostki, czy też całego rodu. Przezwisko, zgodnie ze zwyczajem, urabiano najczęściej od cech fizycznych bądź też charakterologicznych, np. Junosza; |
#* przezwiskowe – czyli wywodzące się de facto od pierwotnej formy [[Nazwisko|nazwiska]], czy to jednostki, czy też całego rodu. Przezwisko, zgodnie ze zwyczajem, urabiano najczęściej od cech fizycznych bądź też charakterologicznych, np. Junosza; |
||
#* etniczne – wskazujące na pochodzenie rodu, przy czym wskazanie to odnosić się może do dużej jednostki etnicznej lub „małej ojczyzny”, czyli terenu „gniazda” rodu: np. Prus, Sas. |
#* {{fakt|etniczne – wskazujące na pochodzenie rodu, przy czym wskazanie to odnosić się może do dużej jednostki etnicznej lub „małej ojczyzny”, czyli terenu „gniazda” rodu: np. Prus, Sas}}. |
||
# Zawołania topograficzne – mające podobny walor informacyjny jak zawołania etniczne – wskazują jednak raczej na terytorium niż na grupę etniczną. Wskazując na miejsce pochodzenia czy osiedlenia, mogą czynić to mniej lub bardziej precyzyjnie, określając: |
# Zawołania topograficzne – mające podobny walor informacyjny jak zawołania etniczne – wskazują jednak raczej na terytorium niż na grupę etniczną. Wskazując na miejsce pochodzenia czy osiedlenia, mogą czynić to mniej lub bardziej precyzyjnie, określając: |
||
#* ziemię; także zawołania z nazwami hydrograficznymi – na przykład „Jeziora” czy „Śreniawa” – traktując je, zgodnie z zasadami osiedlania się człowieka, jako określenia terytorium zajmowanego przez ród i związanego z rzeką jako szlakiem komunikacyjnym; |
#* ziemię; także zawołania z nazwami hydrograficznymi – na przykład „Jeziora” czy „Śreniawa” – traktując je, zgodnie z zasadami osiedlania się człowieka, jako określenia terytorium zajmowanego przez ród i związanego z rzeką jako szlakiem komunikacyjnym; |
||
#* [[gród]], np. Do – łęga, Do – liwa; |
#* [[gród]], np. Do – łęga, Do – liwa; |
||
#* więź rodową, „gniazdową”, np. Brzezina |
#* więź rodową, „gniazdową”, np. Brzezina |
||
# Zawołania obrazowe – pochodzące od przedmiotów umieszczonych na herbie, np. Lis, Koza, Korab |
|||
# Zawołania o charakterze okrzyku bojowego – najmniej liczne spośród zawołań, służące prawdopodobnie jako hasła zwołujące ród (wici), jako bojowy okrzyk rodu mający dodawać wojennego animuszu, lecz przede wszystkim identyfikujący poszczególnych wojowników w boju, np. Wali Uszy, Nagody. |
# Zawołania o charakterze okrzyku bojowego – najmniej liczne spośród zawołań, służące prawdopodobnie jako hasła zwołujące ród (wici), jako bojowy okrzyk rodu mający dodawać wojennego animuszu, lecz przede wszystkim identyfikujący poszczególnych wojowników w boju, np. Wali Uszy, Nagody. |
||
== Zachodnia Europa == |
|||
Do pewnego stopnia podobny element, o tej samej bojowej genezie, występuje w [[Heraldyka szkocka|heraldyce szkockiej]]. Jednym z wyróżników przynależności [[Klany szkockie|klanowej]] jest, prócz [[tartan klanowy|tartanu]], [[Godło|godła]] i herbu – [[Zawołanie bojowe klanów szkockich|zawołanie bojowe]]. Jest ono wspólne wszystkim współklanowcom, zarówno herbowym jak i nieherbowym. Członkowie klanu posiadający prawo używania herbu umieszczają zawołanie bojowe nad [[klejnot herbowy|klejnotem]], w odróżnieniu od zwykłych [[dewiza herbowa|dewiz herbowych]], umieszczanych poniżej tarczy. Klanowe zawołanie może funkcjonować również bez pełnego herbu, np. często jest umieszczane w otoku [[Godło|godła]] klanowego. |
Do pewnego stopnia podobny element, o tej samej bojowej genezie, występuje w [[Heraldyka szkocka|heraldyce szkockiej]]. Jednym z wyróżników przynależności [[Klany szkockie|klanowej]] jest, prócz [[tartan klanowy|tartanu]], [[Godło|godła]] i herbu – [[Zawołanie bojowe klanów szkockich|zawołanie bojowe]]. Jest ono wspólne wszystkim współklanowcom, zarówno herbowym jak i nieherbowym. Członkowie klanu posiadający prawo używania herbu umieszczają zawołanie bojowe nad [[klejnot herbowy|klejnotem]], w odróżnieniu od zwykłych [[dewiza herbowa|dewiz herbowych]], umieszczanych poniżej tarczy. Klanowe zawołanie może funkcjonować również bez pełnego herbu, np. często jest umieszczane w otoku [[Godło|godła]] klanowego. |
||
== Przypisy == |
|||
{{Przypisy}} |
|||
{{Heraldyka}} |
{{Heraldyka}} |
||
Wersja z 10:42, 18 sty 2023
Pole
[1] [2] Zawołanie, inaczej proklama (łac. proclamatio, od clamare – krzyczeć)[1] – werbalny element polskiego herbu szlacheckiego, jedna z cech charakterystycznych polskiej heraldyki[1].
Wywodzi się jeszcze z czasów organizacji plemienno-rodowych i stanowiło prawdopodobnie rodzaj hasła identyfikującego członków rodu, stosowanego w systemie mobilizacji oddziałów zbrojnych oraz w bitwie[1]. Hasłem pomocy zwoływano rodowców do bitwy (wici)[1].
Niewykluczone, że wykształcenie się w Polsce zawołania ma związek z innym, lżejszym typem uzbrojenia defensywnego wojów słowiańskich[potrzebny przypis]. Zakuci w stal rycerze zachodnioeuropejscy, walczący w otwartym polu, w ogłuszającym hałasie bitewnym, dysponowali praktycznie tylko zmysłem wzroku[potrzebny przypis]. Nic więc dziwnego, że sposobem identyfikacji stał się tam znak graficzny – herb[potrzebny przypis]. Wojownicy polscy zaś, uzbrojeni lekko, walczący pieszo i w terenie zalesionym, posługiwać się mogli werbalnym sposobem identyfikacji, czyli właśnie zawołaniem[potrzebny przypis].
Z badań heraldycznych Józefa Szymańskiego wynika, że pierwotnie w Polsce zawołania posiadały funkcję co najmniej równorzędną ze znakami plastycznymi, czyli herbami. Dopiero pod wpływem reguł heraldyki zachodnioeuropejskiej rola zawołania zmniejszała się, praktycznie aż do jego zaniku. Zawołań pozbawione są herby powstałe w okresie późniejszym, w wyniku nobilitacji czy indygenatu. W związku z tym ustalone przez J. Szymańskiego 116 zawołań łączyć należy z najstarszymi herbami polskimi[1]. Łącznie znane jest 189 zawołań pojawiających się w źródłach do końca XV wieku[1]. Niekiedy jeden herb posiadał kilka różnych zawołań, charakterystycznych dla odrębnych gałęzi rodu[1]. W rodach związanych z tymi herbami zawołania pełnić mogły rozmaite funkcje, stanowiąc jednocześnie i nazwę herbu, i nazwę rodu, i zawołanie herbowe (rodowe).
Klasyfikacja zawołań herbowych
Józef Szymański zaproponował podział zawołań herbowych na cztery ogólne kategorie[1]:
- Zawołania osobowe – stanowiące najliczniejszą grupę wśród polskich proklam, wywodzące się od nazwy pojedynczego człowieka, przyjęte następnie przez cały ród, dzielące się z kolei na:
- odimienne – będące w istocie imieniem, najprawdopodobniej seniora rodu, czy jego najwybitniejszego ówcześnie przedstawiciela, np. Grzymała;
- przezwiskowe – czyli wywodzące się de facto od pierwotnej formy nazwiska, czy to jednostki, czy też całego rodu. Przezwisko, zgodnie ze zwyczajem, urabiano najczęściej od cech fizycznych bądź też charakterologicznych, np. Junosza;
- etniczne – wskazujące na pochodzenie rodu, przy czym wskazanie to odnosić się może do dużej jednostki etnicznej lub „małej ojczyzny”, czyli terenu „gniazda” rodu: np. Prus, Sas[potrzebny przypis].
- Zawołania topograficzne – mające podobny walor informacyjny jak zawołania etniczne – wskazują jednak raczej na terytorium niż na grupę etniczną. Wskazując na miejsce pochodzenia czy osiedlenia, mogą czynić to mniej lub bardziej precyzyjnie, określając:
- ziemię; także zawołania z nazwami hydrograficznymi – na przykład „Jeziora” czy „Śreniawa” – traktując je, zgodnie z zasadami osiedlania się człowieka, jako określenia terytorium zajmowanego przez ród i związanego z rzeką jako szlakiem komunikacyjnym;
- gród, np. Do – łęga, Do – liwa;
- więź rodową, „gniazdową”, np. Brzezina
- Zawołania obrazowe – pochodzące od przedmiotów umieszczonych na herbie, np. Lis, Koza, Korab
- Zawołania o charakterze okrzyku bojowego – najmniej liczne spośród zawołań, służące prawdopodobnie jako hasła zwołujące ród (wici), jako bojowy okrzyk rodu mający dodawać wojennego animuszu, lecz przede wszystkim identyfikujący poszczególnych wojowników w boju, np. Wali Uszy, Nagody.
Zachodnia Europa
Do pewnego stopnia podobny element, o tej samej bojowej genezie, występuje w heraldyce szkockiej. Jednym z wyróżników przynależności klanowej jest, prócz tartanu, godła i herbu – zawołanie bojowe. Jest ono wspólne wszystkim współklanowcom, zarówno herbowym jak i nieherbowym. Członkowie klanu posiadający prawo używania herbu umieszczają zawołanie bojowe nad klejnotem, w odróżnieniu od zwykłych dewiz herbowych, umieszczanych poniżej tarczy. Klanowe zawołanie może funkcjonować również bez pełnego herbu, np. często jest umieszczane w otoku godła klanowego.
Przypisy
- ↑ a b c d e f g h i Józef Szymański, Nauki pomocnicze historii, wyd. 6, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012, s. 668-671, ISBN 978-83-01-16171-2.
- ↑ Władysław Semkowicz, Encyklopedia nauk pomocniczych historii, Warszawa: Universitas, 2011, s. 156-163, ISBN 978-83-242-3000-6.
| Herby | |
|---|---|
| Elementy herbu | |
| Oznaki godności | |
| Inne | |
| Działy heraldyki |
