Litwini w znaczeniu historycznym

Rozumienie terminu litewski bądź Litwin jest ze względu na skomplikowane dzieje Litwy i Wielkiego Księstwa Litewskiego bardzo niejednoznaczne i ma różny sens w zależności od kontekstu historycznego. Można wyróżnić cztery zasadnicze znaczenia tego terminu.

Pojęcie narodowości w czasach dawnych

Szlachta

W czasach średniowiecza istniała w Europie Korona Królestwa Polskiego, potocznie nazywana Koroną, a także Wielkie Księstwo Litewskie, potocznie nazywane Litwą. Mieszkańców obu tych państw określano analogicznie Koroniarzami (np. Mazur, Wielkopolanin, a także Rusin spod Kijowa) i Litwinami (np. Żmudzin, Litwin i mieszkaniec Rusi Białej), z tym że pod pojęciem Koroniarzy rozumiano jedynie szlachtę Korony, a pod pojęciem Litwinów tylko bojarów Litwy. Unia horodelska z 1413 roku, zawarta pomiędzy Koroną Królestwa Polskiego a Wielkim Księstwem Litewskim zapoczątkowała stan szlachecki w Wielkim Księstwie Litewskim, poprzez wstąpienie lokalnego bojarstwa w kręgi szlachty polskiej. W ten sposób bojarstwo Litwy przekształciło się w szlachtę, w europejskim rozumieniu tego słowa. Unia horodelska przyczyniła się też do zawiązania unii lubelskiej w 1569 roku , na mocy której, powstało w Europie nowe państwo, składające się zarówno z Korony, jak i Litwy – Rzeczpospolita Obojga Narodów (Republika Obojga Narodów).

W czasach Rzeczypospolitej, obywatelami państwa była jedynie szlachta. W publicystyce politycznej i historycznej sformułowanie Polak, oznaczało według terminów ówczesnych wyłącznie ogół szlachty, czyli „synów koronnych” albo „synów polskich”. Co w swoich publikacjach potwierdza również profesor nauk humanistycznych, Marcel Kosman. Pojęcie narodu polskiego według tych standardów było zarezerwowane jedynie jako pojęcie dla tych mieszkańców, którzy cieszyli się pełnymi prawami obywatelskimi i politycznymi, czyli wyłącznie dla szlachty jako wspólnoty. Pogląd ten utożsamiał naród ze szlachtą całego państwa bez względu na jej przynależność etniczną.

Chłopstwo

Przez wieki na ziemiach Korony i Litwy, a następnie na terenach Rzeczypospolitej Obojga Narodów, podobnie jak w wielu krajach europejskich, szlacheckie społeczeństwo długo nie postrzegało chłopstwa jako podmiotu. Chłopska kultura była widziana niemal jako element ludzkiej natury zrośniętej ze środowiskiem. Niewielkie znaczenie miało pochodzenie gminu oraz jego język, była to rzecz pełniąca funkcję czysto użytkową, niezasługującą na szersze zainteresowanie. Przyjmowano jako aksjomat, że szlachectwo i „lud”, były od siebie oddzielone naturalną granicą stanową. Litewska szlachta przez wieki postrzegała chłopów jako podległych swoim „panom”, gdyż taki był ówcześnie panujący porządek świata. Nawet nieliczni członkowie szlachecko-inteligenckich elit, którzy zakładali możliwość lub konieczność obdarzenia chłopstwa prawami (tzw. „chłopomani”, demokraci, rewolucjoniści), widzieli swoje zadanie jako misję, a siebie w roli naturalnych przywódców. Oznacza to, że chłopi nie byli brani pod uwagę w kategoryzowaniu narodowości.

W okresie krwawych wydarzeń powstania chłopskiego na terenach zachodniej Galicji w 1846 (patrz: rzeź galicyjska) chłopi żyjący na terenach dawnej Rzeczypospolitej dokonali pogromu ludności ziemiańskiej, urzędników dworskich i rządowych, w hasłach głoszonych przez chłopstwo była nawet wtedy widoczna świadomość róznic pomiędzy ich warstwą społeczną, a „Polakami”, czyli szlachtą Rzeczypospolitej (tj. dawnych Koroniarzy i Litwinów):

„Polacy [szlachta] idą wyrzynać do szczętu chłopów”.

Uprzywilejowaną pozycję szlachty w społeczeństwie zniosła dopiero Konstytucja marcowa z 1921 r., w art. 96.

Litwini do XV w.

Litewskość oznaczała wówczas przynależność do Litwinów – narodu bałtyjskiego, zamieszkującego obszar Auksztoty i późniejszej Rusi Czarnej, spokrewnionego blisko z bałtyjskimi Żmudzinami zamieszkującymi Żmudź. Nazwa „Litwini” bywała wówczas terminem odnoszącym się nie tylko do Litwinów właściwych z Auksztoty i Rusi Czarnej, ale również rozszerzano jej znaczenie na Żmudzinów, pomimo pewnych różnic dialektologicznych pomiędzy obydwiema tymi grupami etnicznymi.

• 
  Litwa właściwa (na zielono) i Żmudź (na czerwono) w obrębie Wielkiego Księstwa Litewskiego na mapie z 1712 r.
• 
  Stopniowe powiększanie się Wielkiego Księstwa Litewskiego o ziemie ruskie

W XIII wieku pierwotne Wielkie Księstwo Litewskie było stosunkowo niedużym krajem. W wyniku jego stopniowego powiększania się o ziemie Rusińskie – w XV wieku Wielkim Księstwem Litewskim nazywano zdecydowanie większy obszar niż ten z XIII wieku, jednakże w świadomości Litwinów nadal pozostawał rdzeń ich powiększonej ojczyzny, nazywany obecnie Litwą właściwą. Świadomość tego czym była Litwa właściwa oraz jej mieszkańcy opisuje fragment pisanego łaciną listu wielkiego księcia litewskiego Witolda, do cesarza Zygmunta Luksemburskiego z 11 marca 1420 roku. Witold, opisał wówczas rdzeń Litwy, jako składający się ze Żmudzi (niziny) i Auksztoty (wyżyny).

[...] In qua quidem sentencie pronuncciacione nescimus quibus meritis vel culpa exigentibus vel in quo tantum contra vestram deliquimus serenitatem, pro quo merito vestra serenitas contra nos tantam debuit habere displicenciam, vel que causa fuit, quod sic in toto contra nos sentenciastis, in omnibus partem nostram aggravando. Sentenciastis enim et pronuncciastis primo in terra Samaytarum, que est hereditas et patrimonium nostrum ex legittima attavorum et avorum nostrorum successione, quam et nunc possidemus, que eciam est et semper fuit unum et idem cum terra Lythwanie, nam unum ydeoma et uni homines. Sed quod terra Samaytarum est terra inferior ad terram. Lythwanie, ideo Szomoyth vocatur, quod in lythwanico terra inferior interpretatur. Samoyte vero Lythwaniam appelant Auxstote, quod est terra superior respectu terre Samaytarum. Samagitte quoque homines se Lythwanos ab antiquis temporibus et nunquam Samaytas appelant, et propter talem ydemptitatem (sic) in titulo nostro nos de Samagicia non scribimus, quia totum unum est, terra una et homines uni [...].

Witold Kiejstutowicz, Epistola Vitoldi, Manus Ducis Lithuaniae, ad Sigismundum, Imperatorem Romanorum

Co po przetłumaczeniu na język polski oznacza:

[...] Nie wiemy, z czyjej zasługi lub winy została podjęta taka decyzja, ani czym obraziliśmy Waszą Wielmożność tak bardzo, że Wasza Wielmożność została zasłużenie skierowana przeciwko nam, stwarzając nam wszędzie trudności. Przede wszystkim uczyniłeś i ogłosiłeś decyzję o ziemi żmudzkiej, która jest naszym dziedzictwem i naszą ojczyzną z prawnego następstwa przodków i starców, wciąż będziemy ją posiadać, od zawsze była i jest tą samą ziemią litewską, panuje tu jeden język i ci sami mieszkańcy. Ale ponieważ ziemia żmudzka jest położona niżej niż ziemie litewskie, nazywa się ją „Szomoyth”, bo po litewsku oznacza krainę niższą. Żmudzini nazywają Litwę „Auxstote”, czyli z punktu widzenia Żmudzina wyższą krainą. Mieszkańcy Żmudzi również nazywają siebie Litwinami od czasów starożytnych, nigdy Żmudzinami, i z powodu takiej tożsamości nie piszemy o Żmudzi w naszym liście, bo wszystko to jest jedno, jeden kraj i ci sami mieszkańcy [...].

Witold Kiejstutowicz, List Witolda, Wielkiego Księcia Litewskiego do Zygmunta, cesarza rzymskiego

Litwini odróżniali też Litwę od Rusi, a Litwinów od Rusinów, co pokazuje układ pokojowo-handlowy z 1338 r. zawarty w Wilnie między wielkim księciem litewskim Giedyminem i jego synami a mistrzem Zakonu Kawalerów Mieczowych Everhardem von Monheim:

Jest to pokój zawarty przez mistrza inflanckiego i króla litewskiego i wyrażony w następujących słowach:

[...] Następnie kupiec niemiecki może bezpiecznie podróżować w sprawie życia i majątku przez Ruś i Litwę, dokąd król litewski postanowi.

[...] Następnie, jeśli coś ukradziono kupcowi niemieckiemu na Litwie lub Rusi, trzeba to osądzić tam, gdzie to się dzieje; jeśli się zdarzy, że Niemiec okrada Rusa albo Litwina, tak samo musi być sądzony tam, gdzie to się dzieje.

[...] Ponadto, jeśli Litwin lub Rus (Rusin) chce o staroć pozwać Niemca, musi wystąpić do osoby, której jest podporządkowany; to samo musi zrobić Niemiec na Litwie lub Rusi.

[...] Ten pokój został zawarty w tysiąc trzysta trzydziestym ósmym roku narodzin Boga, w dzień Wszystkich Świętych, za zgodą Mistrza, Marszałka Kraju i wielu innych szlachciców, jak, a także Rada Miasta Rygi; ucałowali krzyż w tej sprawie; Za zgodą króla litewskiego (Giedymin), jego synów i całej jego szlachty; w tej sprawie również odprawiali swoje święte obrzędy (obrzędy pogańskie); i za zgodą biskupa połockiego (Grzegorza), księcia Połockiego (Narymunta) i miasta, księcia witebskiego (Olgierda) i miasta Witebska; wszyscy, aprobując wspomniany traktat pokojowy, ucałowali krzyż.

Giedymin, Narymunt, Olgierd, Everhard von Monheim, Umowa o pokoju i handlu

Za Litwinów do XV wieku należy zatem określać mieszkańców Litwy właściwej w rozumieniu rozdziału Pojęcie narodowości w czasach dawnych, a więc bojarstwo litewskie, a po 1413 roku w związku z unią horodelską – szlachtę litewską.

Nowy sens przynależności określanej mianem „litewska” w latach 1569–1864

Można więc skonstatować, że w tym okresie mieszkańcy Wielkiego Księstwa Litewskiego posiadali dwuszczeblową świadomość państwową (tzn. jako naród polityczny byli w pierwszym szczeblu swej świadomości Litwinami, natomiast w szczeblu drugim uważali się za Polaków). Jeśli zaś idzie o ich poczucie narodowościowe związane z pochodzeniem, językiem i kulturą, to było ono dwu- bądź trójszczeblowe.

Litewskie, ruskie, bądź polskie pochodzenie splatało się z dwujęzycznością polsko-ruską i jednoczesną partycypacją tych samych rodzin i ludzi w kulturach polskiej, litewskiej i ruskiej jako ich kulturach ojczystych.

Świadomość polityczna wspólnoty w kulturze polskiej oraz specyficznym polskim systemie ustrojowym splatała się ze świadomością litewskich i ruskich tradycji państwowo-historycznych.

Krajowcy i federaliści

Stosunkowo nieliczna grupa inteligencji polskojęzycznej bądź polskiej na Litwie wysuwała program kompromisu pomiędzy tradycyjnym a współczesnym znaczeniem pojęcia „Litwin”. Ludzie ci pragnęli połączyć świadomość narodową polską i użycie języka polskiego z litewską świadomością państwową, a niektórzy z programem lojalności wobec etnograficznego państwa nowolitewskiego. Byli to tak zwani krajowcy (Ludwik Abramowicz, Michał Römer, w mniejszym stopniu Stanisław Narutowicz).

Inna grupa inteligencji zwana federalistami uważała ponadto, że nowa Republika Litewska powinna wejść w związek federacyjny z Polską. Oba te kierunki polityczne nie znalazły większego poparcia ani wśród Nowolitwinów, którzy odnosili się do nich wrogo, ani wśród ludności polskiej, która w przytłaczającej większości optowała za bezwzględną przynależnością do Polski. Programy krajowców i federalistów były na owe czasy zupełnie utopijne i niemożliwe do zrealizowania.

Należy zaznaczyć, że ostateczną intencją zarówno krajowców, jak i federalistów była odbudowa Litwy historycznej, tzn. wielonarodowościowej i obejmującej nie tylko Litwę etnograficzną, ale i polską Litwę Środkową oraz Białoruś. Uważali oni ograniczoną do obszaru etnograficznego Republikę Litewską za zaprzeczenie dawnej Litwy wielkoksiążęcej i odmawiali jej wyłącznego prawa do sukcesji po Wielkim Księstwie Litewskim. Ludzie obu tych kierunków przychylnie odnosili się do projektu federacji z Polską, bądź też do odnowienia unii ustrojowej z Polską, jednak ostateczną decyzję w tej kwestii uzależniali od stanowiska konstytuanty złożonej z reprezentantów wszystkich narodowości zamieszkujących dawne Wielkie Księstwo Litewskie.

Nieporozumienia

W historii literatury polskiej wielu wybitnych twórców określało siebie „Litwinami” bądź „litewskimi poetami”. Nie była to jednak „litewskość” w sensie współczesnym, etniczno-narodowym, a w sensie dawnym, opisanym powyżej jako trzeci wariant tego terminu. Osoby nieorientujące się w zawiłości zagadnienia mogą zostać wprowadzone w błąd, utożsamiając termin „litewski” jedynie ze współczesnym jego nowolitewskim znaczeniem (np. Czesław Miłosz określał siebie jako poetę „litewskiego”, natomiast w żadnym razie nie oznaczało to, że jest on Nowolitwinem, a jedynie że poczuwa się do historycznej przynależności litewskiej).

Podobne poglądy pojawiały się wśród ludności polskiej w latach 20. XX stulecia na Litwie Środkowej i Wileńszczyźnie. Ludność tamtejsza również uznawała się za „Litwinów”, ale i równocześnie wiązała to z określeniem narodowym polskim. Zarzucano więc ze strony polskiej Nowolitwinom, że zawłaszczyli dla siebie określenie „litewski” na wyłączność. Dlatego wiele osób zamieszkujących lub pochodzących z ziem b. Wielkiego Księstwia Litewskiego używa terminu Lietuwis, na oznaczenie Nowolitwina (Bałtolitwina), i Republika Lietuwy dla określenia państwa, by uniknąć nieporozumień. Terminy te pochodzą od nazw własnych – lit. Lietuva (Litwa) i Lietuvis (Litwin). Podobnie w języku polskim rozróżniano historyczną Mołdawię i utworzoną przez Sowietów na jej części Mołdawię, od rum. Moldova. Dzięki temu unika się też nieporozumień wielokrotnie wykorzystywanych przez obecne władze Republiki Litewskiej, które wskazują, że wszystko co w przeszłości było określane mianem „litewskie”, ma się odnosić do wyłącznego dziedzictwa Republiki Litewskiej. Dla przykładu, szef litewskiej dyplomacji Vygaudas Ušackas wskazywał na przemówienia Józefa Piłsudskiego i Michała Romera, w których autorzy określili Wileńszczyznę jako „litewską”, jako dowód uznania praw Republiki Litewskiej do Wilna i Wileńszczyzny.

Innym przykładem nieporozumień jest wieloznaczność terminu „język litewski”, który może zarówno oznaczać współczesny język nowolitewski, urzędowy w Republice Litewskiej, ale też określa się tym mianem język ruski (lub starobiałoruski; bezpośredni przodek późniejszego języka białoruskiego), który do 1696 r. był urzędowy w Wielkim Księstwie Litewskim (od 1696 r. językiem administracji państwowej i sądownictwa stał się język polski).

W istocie każda z trzech narodowości – nowolitewska, polska, i białoruska – posiada pewne racje, które pozwalają jej przyznawać się do historycznego terminu „Litwin” bądź „litewski”. Racje te nie muszą być sprzeczne ze sobą, gdyż odnoszą się do różnych okresów chronologicznych w historii Europy Środkowej i Wschodniej, jak i dotyczą różnych aspektów samoświadomości człowieka.

Zobacz też

• Tymczasowy Komitet Polityczny Ziemi Kowieńskiej

Bibliografia

• WładysławW. Semkowicz WładysławW., Miesięcznik Heraldyczny. Organ Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie., R. 6, nr 9–10, Lwów: Towarzystwo Heraldyczne, 1913, s. 144 .
• MarceliM. Kosman MarceliM., Historia Białorusi, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1979, s. 404, ISBN 83-04-00201-9 .
• LeonL. Walkun LeonL., Źródła bałtyckiej religii i mitologii, t. I, Wilno: Wydawnictwo nauki i encyklopedii, 1996, s. 743, ISBN 5-420-01353-3  (lit.).
• StephenS. Rowell StephenS., Chartularium Lithuaniae res gestas magni ducis Gedeminne illustrans, Wilno: Instytut Historii Litwy, 2003, s. 495, ISBN 5-415-01700-3  (ang.).
• Litwini, [w:] AndrzejA. Rachuba AndrzejA., Pod wspólnym niebem, Warszawa: Muzeum Historii Polski, 2010, s. 255, ISBN 978-83-11-11724-2 .
• KrzysztofK. Buchowsk KrzysztofK., Litwomani i polonizatorzy, Białystok: Uniwersytet w Białymstoku, 2006, s. 467, ISBN 978-83-7431-075-8 .