Koń domowy

{{{nazwa łacińska}}}
{{{zoolog}}}
[[Plik:{{{grafika}}}|240x240px|alt=Ilustracja|]]
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta

{{Zwierzę infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | nazwa łacińska = | TSN = | zoolog = | grafika = Nieznane pola: "Nazwa zwyczajowa", "Nadtyp", "Rząd", "Opis_obrazka", "Commons", "Podrodzina", "Nadgromada", "Rodzaj", "Domena", "Szczep", "Uwagi", "Gatunek", "Zoolog", "Podgatunek", "Podgromada", "Typ", "Nadrząd", "Rodzina", "Podrząd", "Podkrólestwo", "Podtyp", "Królestwo", "Plemię", "Obrazek", "Gromada" oraz "Łacińska".

Plik:Tambo vallery races 2006 edit.jpg

Wyścigi konne w Tambo Valley w stanie Wiktoria w Australii

Koń domowy (Equus caballus L.) - ssak nieparzystokopytny z rodziny koniowatych. Koń został udomowiony w Mezopotamii i Chinach ok. 8-6 tys. lat temu. Przodkiem konia domowego były prawdopodobnie koń Przewalskiego i tarpan oraz wymarłe azjatyckie konie tundrowe i leśne. Ważna jest informacja, iż koń Przewalskiego wcale jeszcze nie wyginął, a tarpan odnajduje zamienną odmianę w koniku polskim. Takie same z wyglądu, stają się nowocześniejszymi potomkami wymarłych tarpanów.W styczniu 2007 zespół naukowców z Massachusetts Institute of Technology i Uniwersytetu Harvarda poinformował, że stworzył wstępną mapę genomu konia. Wysokość konia mierzy się w kłębie specjalną laską zoometryczną. Niegdyś najpopularniejsze zwierzę pociągowe, następnie wyparte przez maszyny (zob. traktor). Dziś używany w celach rekreacyjnych, pociągowo jedynie w biedniejszych gospodarstwach. Wyhodowano wiele ras koni. Najpopularniejsze to:

• czystej krwi arabskiej - jego krzyżówki dały początek wielu innym rasom
• pełnej krwi angielskiej - konie wyścigowe

Polskie rasy koni:

• rasa wielkopolska (wlkp)
• rasa huculska (hc)
• rasa śląska (śl)
• rasa małopolska(młp)
• Konik polski (kn)
• polski koń zimnokrwisty (z)

Nazwy koni w zależności od wieku:

• sysak - młody koń do około 6 miesiąca życia, odżywia się głównie mlekiem matki.
• odsadek - młody koń odłączony od klaczy matki
• źrebię - młody koń poniżej 1 roku.
• klaczka - samica konia w wieku 1-3 lat.
• ogierek - samiec konia w wieku 1-3 lat.
• klacz, kobyła - samica konia powyżej trzeciego roku życia.
• ogier - samiec konia powyżej trzeciego roku życia, zazwyczaj hodowany dla rozrodu.

Inne nazwy:

• wałach - wykastrowany samiec.
• wnęter - samiec konia z wadą rozwojową, polegającą na niewłaściwym umieszczeniu jąder (poza moszną - zob. wnętrostwo).

Umaszczenia koni

Plik:HorseAndPlough.jpg

Kasztan i siwek w pracy

Koń siwy w hereczce

Konie charakteryzują się wielką różnorodnością umaszczeń, które w większości przypadków nie jest cechą rasową. Wyjątkami od tej reguły są rasy: haflinger (umaszczenie kasztanowate z konopiastą grzywą i ogonem), appaloosa (umaszczenie tarantowate), konik polski (umaszczenie myszate), palomino (umaszczenie izabelowate), fiording (umaszczenie bułane) oraz koń fryzyjski (umaszczenie kare, jedyną możliwą odmianą jest mała gwiazdka na czole), albino (umaszczenie białe).

Wśród umaszczeń koni wyróżnia się:

1. Umaszczenia jednolite (zasadnicze):
   • maść kasztanowata - żółtaworuda lub rudobrązowa sierść, grzywa i ogon w tym samym odcieniu lub jaśniejsze, kończyny bez czarnego podpalania.
   • maść gniada - sierść brązowa od jasnej do brunatnej i prawie czarnej, grzywa, ogon i dolne odcinki kończyn - czarne.
   • maść izabelowata - barwa sierści żółtawa z jasnymi kończynami. Grzywa i ogon jaśniejsze, możliwe białe odmiany.
   • maść bułana - żółtawa lub popielatobura sierść z czarnymi kończynami. W ogonie i grzywie włosy czarne zmieszane z maścistymi.
   • maść kara - całkowicie czarna.
   • maść siwa - występuje tylko wtedy, gdy jedno z rodziców było tej maści. Po urodzeniu koń ma którąś z maści podstawowych i z wiekiem siwieje. Do pełnego osiwienia sierść składa się z włosów białych i maścistych.
   • maść biała (zwana również "albino") - konie urodzone jako białe mają jasnobrązowe lub jasnoniebieskie oczy, różową niepigmentowaną skórę i jasne kopyta. Natomiast czerwone oczy, jak u prawdziwych albinosów, nie występują.
   • maść palomino - zwana także izabelowatą. Barwa sierści, ogona i grzywy jest równego koloru, mleczno-waniliowego, kremowego. Mogą występować odmiany, choć jest to dość rzadkie.
2. Umaszczenia złożone:
   • maść srokata (zwana także pstrokatą, łaciatą, krasą) obok plam maści zasadniczej na skórze pigmentowanej występują białe plamy położone na skórze niepigmentowanej. Plamy te są najczęściej duże o nieregularnym kształcie obejmujące również grzywę, ogon oraz kopyta. Występują od urodzenia.

   Typy:

   • Tobiano - biały koń z kolorowymi plamkami ma ciele zaczynającymi się od głowy przez klatkę piersiową, łopatki po zad, często obejmują również kłodę. Nogi białe. Jest to najczęstsza odmiana.
   • Overo jest przeciwieństwem Tobiano. Białe plamki maja nieregularny kształt i postrzępione brzegi. Zaczynają się na bokach i brzuchu konia rozchodząc się przez kark, kłodę i zad.
   • Tovero - połączenie dwóch pozostałych typów, lecz żeby je stwierdzić rodzice takiego konia muszą mieć dokumenty.

   • maść tarantowata - na całkowicie lub częściowo białej sierści występują nieregularnie rozmieszczone niewielkie, ciemne plamy.
3. Umaszczenia mieszane:
   • maść dereszowata (pleśniawa) - włosy białe i maściste wymieszane są w proporcji 1:1. Głowa, szyja i kończyny mają przewagę włosów maścistych (gniadych, karych lub kasztanowatych), natomiast tułów białych. W odróżnieniu od maści siwej, dereszowate umaszczenie występuje od urodzenia. W zależności od maści zasadniczej wyróżnia się następujące odmiany: gniadodereszowata, kasztanowatodereszowata, karodereszowata, bułanodereszowata, izabelowatodereszowata. Ciekawostką jest to, że ilość włosów białych zależna jest od pory roku.
   • Siwa w hereczce - na siwym koniu występują bordowe, małe plamki.

Chody konia

Wśród naturalnych chodów konia rozróżnia się (w kolejności według prędkości):

Kłus

• stęp - chód czterotaktowy; koń stawia nogi w kolejności: lewa przednia, prawa tylna, prawa przednia, lewa tylna. Rodzaje stępa: zebrany, pośredni, roboczy i wyciągnięty.
• kłus - chód dwutaktowy, koń stawia dwie nogi po przekątnej (prawa przednia i lewa tylna, lewa przednia i prawa tylna). Rodzaje kłusu: zebrany, pośredni, roboczy, wyciągany. Z punktu widzenia jeźdźca w rekreacji - kłus anglezowany, wysiadywany (ćwiczebny) lub w półsiadzie.

W jeździe rekreacyjnej oraz w konkursach ujeżdżeniowych w czworoboku, gdy jeździec anglezuje, powinien on podnosić się z siodła w momencie, gdy koń stawia przednią, zewnętrzną nogę.

• galop - trójtaktowy chód konia, koń stawia najpierw nogę tylną, potem dwie nogi po przekątnej, a następnie przednią prowadzącą - w zależności więc, która noga stawiana jest jako ostatnia, rozróżnia się galop na lewą i prawą nogę. Rodzaje galopu: zebrany, roboczy, pośredni, wyciągany. Można galopować w półsiadzie lub w pełnym siadzie.

Koń powinien galopować na tę samą nogę, w którym kierunku jedzie (w lewo - na lewą, w prawo - na prawą). Jeśli tak nie jest, mówi się, że koń jedzie kontrgalopem. Jazda kontrgalopem jest niebezpieczna, bowiem utrudnia koniowi zachowanie równowagi.

Cwał - na podstawie 16 zdjęć Eadwearda Muybridgea z 1887 roku

• cwał - najszybszy ze wszystkich chodów, czterotaktowy. Koń stawia nogi w kolejności: lewa tylna, prawa tylna, lewa przednia, prawa przednia, po czym następuje faza lotu (na animacji). Nie wszystkie konie potrafią cwałować.

Oprócz tych podstawowych chodów konia wyróżnia się jeszcze dwutaktowy inochód (koń stawia nogi w kolejności: prawa przednia i prawa tylna, a następnie lewa przednia i lewa tylna) oraz tölt . Istnieje również wiele chodów sztucznych, np. piaff, czy kłus hiszpański.

Uzębienie konia

Końskie zęby stale rosną, mniej więcej 4 mm rocznie. Są one systematycznie ścierane ok. 2 mm na rok, wskutek rozcierania pobieranego pokarmu. Szczęka jest szersza niż żuchwa, dlatego zęby trzonowe i przedtrzonowe ścierają się nierównolegle, pod kątem. Miękki pokarm powoduje, że zęby trzonowe i przedtrzonowe nie ścierają się równomiernie na całej powierzchni, co powoduje że na zewnętrznej stronie zębów górnych i wewnętrznej stronie zębów dolnych tworzy się ostra jak nóż krawędź. Należy przynajmniej raz do roku skontaktować się z weterynarzem, który sprawdzi stan uzębienia zwierzęcia i w razie potrzeby odpowiednio je starnikuje. Problemy związane z uzębieniem przekładają się bardzo często na kłopoty w pracy z końmi - trudności przy kiełznaniu, niespokojna głowa, nieakceptowanie wędzidła, problemami z pobieraniem pokarmu oraz przeżuwaniem.

Zobacz też: rejestry

Zootechniczna terminologia części ciała konia

Głowa, na której wyróżnia się:

• Część górna (mózgowa):
  • potylicę - za uszami w miejscu, gdzie szyja łączy się z głową
  • ciemię - przed i między uszami
  • grzywka (czupryna) - pęk włosów pokrywający ciemię
  • czoło - znajduje się między oczami
  • oczodoły i oczy
  • skronie - między małżowiną uszną i okiem
  • małżowiny uszne z okolicami przyusznymi
• Część pyskowa (trzewioczaszka):
  • nos z grzbietem nosa
  • nozdrza
  • chrapy
  • otwory nosowe
  • warga górna
  • warga dolna z bródką
  • szpara pyskowa z kątami pyskowymi
  • lica
  • policzki i okolice łzowe
  • ganasze
  • sanki - czyli dolne i tylne brzegi żuchwy
  • rów międzyszczękowy

Szyja na której wyróżnia się:

• boki szyi (lewy i prawy)
• kark
• grzywę - czyli włosień wystający z karku
• wrąb (przegub karkowy)
• podgardle - to dolny brzeg szyi
• przegub gardłowy
• rowki naczyniowe - znajdują się z obu stron szyi w okolicy podgardla

Tułów (kłoda) składa się z:

• Przód tułowia:
  • kłąb
  • łopatka
  • występ barkowy
  • staw barkowy
  • łokieć
  • pacha
• Środek tułowia (łącznik):
  • grzbiet
  • lędźwie (nerka)
  • ożebrowanie klatki piersiowej
  • mostek
  • brzuch
  • podbrzusze
  • słabizny
  • doły głodowe
• Zad:
  • krzyż
  • zewnętrzne guzy biodrowe
  • udo
  • kolano z fałdem kolanowym
  • kulsze
  • pośladki
  • krocze, odbyt i srom (u klaczy)
  • nasada ogona
  • rzep ogona
  • kiść ogona

Nogi (część wolna kończyny)

• podramię (przedramię)
• nadgarstek (napiąstek)
• nadpęcie
• okolica stawu pęcinowego z ostrogą i szczotką pęcinową
• pęcina
• korona
• kopyto
• kasztany - występują na wewnętrznej stronie przedramienia i stawu skokowego

Konotacje w kulturze

• Koń - jaki jest, każdy widzi - to adnotacja dotycząca konia w późnobarokowej encyklopedii Nowe Ateny pióra Benedykta Chmielowskiego. Dziś pełni ona rodzaj popularnego powiedzonka, którym kwituje się różnego rodzaju niezwiązane tematycznie informacje.

• Koń - podac jego odgłos - to cytat ze słynnej komedii Rejs w reż. Marka Piwowskiego. Odpowiedź Pa-ta-taj jest oczywiście błędna, bo chodziło o odgłos paszczowy.

• Koń go zjadł - staropolskie przysłowie; według jednej z interpretacji chodzi w nim o horrendalnie wysokie koszty utrzymania konia pod wierzch.

• koń trojański
• Pegaz
• jednorożec
• hipogryf
• tryton
• hipoterapia
  • onoterapia
• zodiak chiński
• rydwan (tarot)
• kelpie
• hippokamp (mitologia)
• konina
• postawa jeźdźca w sztukach walki
• biały koń nie jest koniem
• podwoda

Słynne konie

• Bucefał - koń Aleksandra Wielkiego
• Brego - koń Aragorna. z Władcy Pierścieni
• Cienistogrzywy (Shadowfax) - wierzchowiec Gandalfa z Władcy Pierścieni
• Ed - koń, który mówi
• Incitatus
• Kasztanka - koń Józefa Piłsudskiego
• Ksantos
• Mądry Hans
• Rosynant - rumak Don Kichota
• Mój Kary - kary koń z książki Anny Sewell
• Seabiscuit - amerykański ogier wyścigowy
• Shergar - angielski ogier wyścigowy

Zobacz też

• koń arabski
• koń badeńsko-wirtemberski
• koń berberyjski
• jazda
• koń belgijski
• koń fryzyjski
• szarża
• Pegaz
• rasy koni
• Tarpan
• mustang
• Koń Przewalskiego

Bibliografia

• Martin Haller Rasy koni, tłum. Józef Kulisiewicz, Jacek Łojek. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa, 2002. ISBN 83-7073-121-X

Linki zewnętrzne

• Międzynarodowa Federacja Jeździecka
• Polski Związek Jeździecki
• Polski Związek Hodowców Koni
• Koń w kulturze - artykuł Anny Mosiewicz