Statut Łaskiego
_(cropped).jpg) Statut Łaskiego, ilustracja (król i senat) | |
| Autor | |
|---|---|
| Typ utworu | |
| Wydanie oryginalne | |
| Miejsce wydania | |
| Język | |
| Data wydania |
1506 |
| Wydawca | |
Statut Łaskiego, Statuty Łaskiego (łac. Commune Incliti Poloniae regni privilegium constitutionum et indultuum publicitus decretorum approbatorumque, „Przesławnego Królestwa Polskiego przywileje, konstytucje i zezwolenia urzędowe oraz uznane dekrety”[1]) – dokument będący spisem wszystkich statutów, przywilejów szlacheckich, konstytucji sejmowych, prawo miejskie magdeburskie, przywilej dla Żydów z 1264 roku oraz traktaty międzynarodowe (w tym unie litewsko-polskie bez unii mielnickiej) obowiązujących w Królestwie Polskim, opracowany przez kanclerza wielkiego koronnego prymasa Jana Łaskiego na zlecenie króla i sejmu, którzy swą decyzję wyrazili i uchwalili w Radomiu 30 maja 1505 roku. Odtąd można było odwoływać się do sejmu z żądaniem przywrócenia praworządności lub też uzupełnienia praw o nowe, potrzebne zmiany, stanowione w wyniku konsensusu trzech stanów sejmujących (uczestniczących w życiu politycznym): króla, senatu i posłów szlacheckich – czyli z izbą poselską, pochodzącą z wyborów reprezentacją obywateli całego kraju[2]. Statut Łaskiego rozpoczynał się od tekstu Bogurodzicy. Drugi artykuł konstytucji wieczystych stwierdzał, że każda ustawa wchodzi w życie dopiero od momentu jej opublikowania[3].
Wydrukowano 12 egzemplarzy na pergaminie przeznaczonych dla najważniejszych urzędników państwa, oraz ~150 egzemplarzy na papierze z przeznaczeniem dla kapituł kościelnych i sędziów ziemskich. Król otrzymał pergaminowy urzędowy egzemplarz, przesznurowany i opieczętowany pieczęcią wielką koronną, tak aby nic nie można już było do niego dodać. Bogato iluminowany został złożony w Archiwum Koronnym Krakowskim (zachowany obecnie w Archiwum Głównym Akt Dawnych). Od 2016 roku na krajowej iście Programu UNESCO Pamięć Świata[4][5].
Jeden z egzemplarzy Statutu Łaskiego został zagrabiony w XVII wieku przez Szwedów – wraz z innymi bezcennymi skarbami kultury polskiej – podczas wypraw zbrojnych na Polskę i do dnia dzisiejszego znajduje się na terenie Szwecji jako łup wojenny. Na piątej stronie Statutu znajduje się najdawniejszy drukowany tekst Bogurodzicy[6].
Dzieje
[edytuj | edytuj kod]Statut Łaskiego nie obejmował uchwalonego w 1501 roku przywileju mielnickiego, który powierzał decydującą władzę w państwie senatowi. Był więc wyrazem zwycięstwa nowej magnaterii skupionej wokół Jana Łaskiego i popieranej przez średnią szlachtę nad obozem starego możnowładztwa. Pomijał także tekst unii mielnickiej, która miała wprowadzić między Koroną a Litwą unię realną.
Wydrukowany w 1506 roku w Drukarni Jana Hallera w Krakowie i rozesłany do wszystkich sądów polskich, przyczynił się do ujednolicenia systemu prawnego i zwiększenia centralizacji państwowej, a także upowszechnienia znajomości prawa wśród szlachty[7]. Egzekucja praw i przywilejów zawartych w Statucie stała się głównym postulatem ruchu egzekucyjnego, rozwijającego się w I połowie XVI wieku. Statut stał się fundamentalnym źródłem prawa aż do rozbiorów[8]. Składał się z dwóch części.
Częściowe tłumaczenie statutu na język polski, zapisane w 1542 roku, znajduje się w rękopiśmiennym Kodeksie Stradomskiego[9].
Część pierwsza
[edytuj | edytuj kod]Część pierwsza dotyczyła prawa publicznego i sądowego. Zawierała ułożone chronologicznie przywileje ziemskie i generalne, statuty i edykty królewskie, zbiór praw zwyczajowych ziemi krakowskiej Consuetudines terrae Cracoviensis, konstytucje sejmowe, umowy i traktaty międzynarodowe (w tym m.in. statuty Kazimierza Wielkiego, teksty unii polsko-litewskich i pokojów polsko-krzyżackich) oraz krótki spis „Processus iuris” zawierający przepisy postępowania sądowego i egzekucyjnego. Część ta posiadała charakter urzędowy, gdyż została potwierdzona przez króla Aleksandra Jagiellończyka.
Część druga
[edytuj | edytuj kod]Część druga obejmowała przede wszystkim pomniki prawa niemieckiego, takie jak Zwierciadło saskie (spis prawa zwyczajowego Saksonii), Weichbild Magdeburski (zbiór prawa magdeburskiego) czy prawo lubeckie. Znalazły się w niej również traktaty O wojnie sprawiedliwej i niesprawiedliwej i o prawie rzymskim, obydwa pochodzące z XIV wieku. Nie posiadała mocy formalnoprawnej.
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Statut Łaskiego z 1506 r. – Pamięć Polski. [dostęp 2019-02-16].
- ↑ "Dzieje Polski. Tom4", Andrzej Nowak, Kraków 2019.
- ↑ Konstytucja De constitutionibus novis per proclamationes publicandis (O nowych ustawach wprowadzanych w życie poprzez urzędowe ogłoszenie) z 1505 stanowiła: „Aby przez nieznajomość nowej ustawy nikt nie uważał się za oszukanego, gdyby cokolwiek działo się przeciw ustawie, która nie została podana do wiadomości ogółu, zdecydowaliśmy, pragnąc we wszystkich postanowieniach naszych postępować w sposób nie budzący wątpliwości, żeby nikt nie był zobowiązany do przestrzegania nowej ustawy, jeśli uprzednio nie zostanie ona urzędowo ogłoszona” (cytat za: Pomniki praw człowieka w historii) s.95. Tekst łaciński Volumina Legum, Tom I, s. 137; Alexandri Regis Decreta in Cimitiis Radomiensibus Anno 1505.
- ↑ Małgorzata Rusek, Szwecja nie odda Polsce uchwalonego w Radomiu w 1505 roku Statutu Łaskiego [online], radom.wyborcza.pl, 27 lipca 2022 [dostęp 2024-08-05].
- ↑ Memory of the World [online], agad.gov.pl [dostęp 2024-08-05].
- ↑ POLSKIE SKARBY ZE SZWECJI. [dostęp 2013-04-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-04-28)].
- ↑ Wacław Uruszczak, O tytule i mocy prawnej Statutu Łaskiego z 1506 r.
- ↑ W 1791 uznany za wzór przy projektowaniu nowych kodeksów. Deputacja do ułożenia kodeksu cywilnego i karnego prowincji Koronnych miała mieć za prawidło Statut Łaskiego oraz III Statut Litewski (Volumina Legum. Tom 9 s. 289).
- ↑ Wydra i Rzepka 1984 ↓, s. 167.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Wiesław Wydra, Wojciech Ryszard Rzepka: Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1984. ISBN 83-04-01568-4.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- 500-lecie wydania Statutu Łaskiego upamiętnione na monecie wyemitowanej przez NBP
- Commune incliti Poloniae Regni Privilegium Constitutionum et indultuum publicitus decretorum approbatorumque. Cum nonnullis iuribus tam Divinis quam humanis per [...], Zawiera pieśń "Bogurodzica" po pol., dlibra.biblioteka.tarnow.pl, 1506 [dostęp 2019-02-16] (łac.).
- Egzemplarz statutu z kolorowymi grafikami w bibliotece Polona
- Egzemplarz z Biblioteki Książąt Czartoryskich w bibliotece Polona
