Wyblin jednolistny

Wyblin jednolistny
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	szparagowce
Rodzina	storczykowate
Podrodzina	epidendronowe
Rodzaj	wyblin
Gatunek	wyblin jednolistny
	Nazwa systematyczna
	Malaxis monophyllos (L.) Sw.; Kongl. Vetensk. Acad. Nya Handl. 21:234 1800
Synonimy
	Achroanthes monophylla (L.) Greene; Achroanthes monophyllos (L.) Greene; Epipactis monophylla (L.) F.W.Schmidt; Leptorchis japonica (Maxim.) Kuntze; Leptorkis japonica (Miq.) Kuntze; Liparis japonica (Miq.) Maxim.; Microstylis japonica Miq.; Microstylis monophyllos (L.) Lindl.; Ophrys monophyllos L.;
	Achroanthes monophylla (L.) Greene; Achroanthes monophyllos (L.) Greene; Epipactis monophylla (L.) F.W.Schmidt; Leptorchis japonica (Maxim.) Kuntze; Leptorkis japonica (Miq.) Kuntze; Liparis japonica (Miq.) Maxim.; Microstylis japonica Miq.; Microstylis monophyllos (L.) Lindl.; Ophrys monophyllos L.;
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Wyblin jednolistny^[4] (Malaxis monophyllos (L.) Sw.) – gatunek rośliny z rodziny storczykowatych (Orchidaceae). Występuje w północnej części Ameryki Północnej i Eurazji. W Polsce rzadko w Karpatach i na Pomorzu, bardzo rzadki w innych częściach kraju^[5].

Rozmieszczenie geograficzne[edytuj | edytuj kod]

Gatunek okołopolarny i borealno-górski. Występuje w północnej części Ameryki Północnej i Eurazji. W południowej części zasięgu głównie w obszarach wyżynno-górskich. W Polsce znany jest z około 300 stanowisk, które znajdują się na dwóch obszarach oddzielonych dysjunkcją. Pierwszy z tych obszarów znajduje się w północnej części kraju i obejmuje Pobrzeże Bałtyckie i Pojezierze Bałtyckie. Drugi obszar obejmuje wyżynno-górską południową część kraju. W Karpatach podany został z około 60 stanowisk, ale połowa z nich jest już wymarła. Podawany był tutaj na następujących stanowiskach^[6]:

w Tatrach. Tu podano największą liczbę stanowisk i wszystkie, poza jednym są współcześnie potwierdzone
na Pogórzu Śląskim podawany był na licznych stanowiskach, jednak w 2008 r. istniało tylko jedno na Jasieniowej Górze
w Beskidzie Żywieckim: 6 aktualnych stanowisk w Grupie Pilska, Paśmie Babiogórskim i Paśmie Policy
w Pieninach po 2000 r. na 5 stanowiskach, ponadto na 4 stanowiskach w Skalicach Nowotarskich
w Dołach Jasielsko-Sanockich i przylegającym do niego Beskidzie Niskim - 4 stanowiska
na Pogórzu Ciężkowickim we Wróblowicach
w Bieszczadach jedno stanowisko z lat 70. XX wieku
w Gorcach po raz ostatni obserwowany w latach 60. XX wieku, w Beskidzie Sądeckim w latach 20. XX wieku.

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Pokrój: Niepozorna, zielona i wysmukła bylina osiągająca zazwyczaj kilkanaście, rzadko do 30 cm wysokości, z groniastym kwiatostanem walcowatego kształtu^[5].
Łodyga: U podstawy łodygi znajduje się nibybulwka 1 cm długości^[5].
Liście: U dołu łodygi pochwiaste, łuskowate. Nad liśćmi łuskowatymi wyrasta jeden, (rzadko dwa) liść asymilacyjny, jajowaty do eliptycznego, z pochwiastą nasadą. Ma od 3–10 cm długości^[5].
Kwiaty: Skupione w liczbie od 17 do 80 w luźnym, groniastym kwiatostanie o długości 4,5–15 cm. Kwiaty niepozorne, drobne, żółtozielone. Przysadki mają długość 2,5–43 mm, szerokość 0,6–0,8 mm i przylegają do zalążni. Dwa boczne listki w zewnętrznym okółku okwiatu lancetowate i zwrócone do góry, środkowy do dołu. Dwa listki okółka wewnętrznego lancetowate i odgięte do tyłu. Warżka ma długość 2–3, szerokość 1,7–2,2 mm, jest skierowana do góry i nie posiada ostrogi. Jej nasada ma brzegi zagięte do środka a wewnątrz wytworzonej w ten sposób miseczki znajduje się nektar. Rostellum wraz z uczepkiem znajduje się w zatoczce między dwoma ząbkami. Pyłkowiny cztery^[7].
Owoc: Jajowata torebka o długości 7,9,5, szerokości 2,5–3 mm, wyrastająca na wzniesionej szypule o długości 2–3 mm^[7].

Biologia i ekologia[edytuj | edytuj kod]

Rozwój

Bylina, Geofit. Pęd rozwija się w kwietniu. Kwiatostan pojawia się w czerwcu i od razu wtedy też zaczynają kwitnąć pierwsze (najniższe) kwiaty. Kwitnienie trwa do sierpnia. Nasiona wysiewają się na przełomie sierpnia i września. Rozmnaża się zarówno z nasion jak i wegetatywnie^[6].

Siedlisko

Na terenach górskich rośnie w murawach nawapiennych w piętrze regla dolnego (maksimum wysokościowe znajduje się w Tatrach na 1220 m n.p.m.). Na niżu gatunek ten związany jest z torfowiskami niskimi i przejściowymi. Notowany jest także w wilgotnych lasach liściastych i w borach sosnowych. Na stanowiskach rośnie zwykle kilka-kilkanaście egzemplarzy, jedynie na Wyżynie Śląskiej występują bardziej liczne populacje, składające się nawet z setek roślin^[8].

Genetyka

Liczba chromosomów 2n = 28^[9]. Oprócz typowej formy gatunek posiada dwie odmiany^[3]:

Malaxis monophyllos var. brachypoda (A.Gray) P.Morris & Eames – występuje w Ameryce Północnej^[10]
Malaxis monophyllos var. obtusa Tsukaya & H.Okada – występuje w Nepalu^[10]

Zagrożenia i ochrona[edytuj | edytuj kod]

Gatunek objęty w Polsce ścisłą ochroną gatunkową^[11]. Stopień zagrożenia jest różny w różnych częściach kraju. Zagrożeniem dla gatunku jest osuszanie torfowisk i lasów wilgotnych, regulacje hydroteniczne brzegów rzek i potoków górskich, wprowadzanie drzew iglastych na siedliskach żyznych lasów liściastych, a także naturalne procesy zarastania drzewami i krzewami jego siedlisk^[6].

Kategorie zagrożenia w skali kraju:

Kategoria zagrożenia w Polsce według Czerwonej listy roślin i grzybów Polski (2006, 2016)^[12]^[13]: VU (narażony).
Kategoria zagrożenia w Polsce według Polskiej Czerwonej Księgi Roślin (2001): LR (niskie ryzyko zagrożenia); 2014: NT (bliski zagrożenia)^[14].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-08-05] (ang.).
↑ ^a ^b ^c Malaxis monophyllos (L.) Sw.. [w:] The Plant List [on-line]. [dostęp 2017-03-21].
↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
↑ ^a ^b ^c ^d Peter H. Barthel: Storczyki – gatunki dziko rosnące. Warszawa: Multico, 1997, s. 71. ISBN 83-7073-145-7.
↑ ^a ^b ^c Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.
↑ ^a ^b Helmut Baumann: Storczyki Europy i obszarów sąsiednich. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2010. ISBN 978-83-7073-698-9.
↑ Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.
↑ Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
↑ ^a ^b Malaxis monophyllos na eMonocot [dostęp 2013-11-13]
↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2012 r. poz. 81)
↑ Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5.
↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.
↑ Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2014. ISBN 978-83-61191-72-8.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-08-05] (ang.).

[tpl-3] Malaxis monophyllos (L.) Sw.. [w:] The Plant List [on-line]. [dostęp 2017-03-21].

[checklist2002-4] Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.

[barthel-5] Peter H. Barthel: Storczyki – gatunki dziko rosnące. Warszawa: Multico, 1997, s. 71. ISBN 83-7073-145-7.

[K-6] Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.

[storczyki-7] Helmut Baumann: Storczyki Europy i obszarów sąsiednich. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2010. ISBN 978-83-7073-698-9.

[C-8] Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.

[rutkowski-9] Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.

[monocot-10] Malaxis monophyllos na eMonocot [dostęp 2013-11-13]

[11] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2012 r. poz. 81)

[12] Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5.

[13] Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.

[14] Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2014. ISBN 978-83-61191-72-8.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]