Z punktu widzenia nocnego portiera

Z punktu widzenia nocnego portiera

Gatunek	film dokumentalny
Data premiery	1979
Kraj produkcji	Polska
Język	polski
Czas trwania	16 min
Reżyseria	Krzysztof Kieślowski
Scenariusz	Krzysztof Kieślowski
Główne role	Marian Osuch
Muzyka	Wojciech Kilar (muzyka z filmu Bilans kwartalny Krzysztofa Zanussiego)
Zdjęcia	Witold Stok
Montaż	Lidia Zonn
Produkcja	Wytwórnia Filmów Dokumentalnych (Warszawa)

{{Film infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | przychody brutto = | alt grafiki = | commons = | opis grafiki = | wikicytaty = Nieznane pola: "podpis grafiki". Nieoczekiwana grafika: "kraj produkcji".

Z punktu widzenia nocnego portiera – krótkometrażowy film dokumentalny w reżyserii Krzysztofa Kieślowskiego z 1977 roku, przedstawiający portret fabrycznego strażnika, człowieka o fanatycznym stosunku do dyscypliny; dokument miał w zamierzeniu reżysera pokazać, jak ustrój totalitarny może ukształtować obywatela na bezwzględną i absolutnie posłuszną jednostkę, ślepo dążącą do wyznaczanych przez ideologię celów.

Treść filmu

Film opiera się na monologu fabrycznego strażnika – Mariana Osucha, opowiadającego o swoim życiu. Nocny portier lubi kontrolować ludzi. Powierzoną mu pracę wykonuje rzetelnie, dokładnie sprawdza, co jest wnoszone i wynoszone z zakładu, pilnuje, aby pracownicy regulaminowo przybijali karty pracy, jest drobiazgowym fanatykiem dyscypliny. Podobają mu się westerny, przed kamerą stwierdza:

Ja lubię więcej takie agresywne filmy, jak się biją, walczą, no wie pan, to jest wtedy śmieszne, bo ja się wtedy... jestem zadowolony z tego.

{{Cytat}} Brakujące pola: treść. Przestarzałe pola: 1. Po pracy społecznie, z własnej inicjatywy, kontroluje wędkarzy łowiących bez karty wędkarskiej i szkolną młodzież wagarującą w czasie lekcji. Konsekwencją jego aktywności są konfiskaty sprzętu, wezwania przed komisję dyscyplinarną, umieszczanie dzieci w poprawczakach. Bohater jest jednak całkowicie przekonany o słuszności i skuteczności tych interwencji.

No to pismo wydajem (...) i to dziecko umieszczamy do takiego poprawczaka. I to dziecko się naucza tym i ono z poprawczaka wychodzi i ono jest idealne dziecko.

{{Cytat}} Brakujące pola: treść. Przestarzałe pola: 1. Portier jest także pokazany w sytuacjach prywatnych. Kupuje sobie owczarka niemieckiego i nieudolnie go tresuje. Jedna ze scen przedstawia moment, gdy bohater uczy nastoletniego syna, jak zawiązać krawat. Choć odnosi się do niego z ojcowską troskliwością, to współczesną młodzież stanowczo krytykuje:

Ja też tak sądzę, że może ta młodzież za dużo ma wolności, no po prostu za dużo ma popuszczone lejcy. (...) Mnie to się nie podobuje (...), że długie włosy noszą, (...) spodnie (...) rozszerzane czy wąskie, (...) wąsy, brody, jakieś wie pan tam. No... baki, no fakt, że ja sam noszę, (...) no, ale to baki to jeszcze nie jest takie, można powiedzieć, żeby to był człowiek agresywny. To ja takiego człowieka nienawidzę, proszę pana.

{{Cytat}} Brakujące pola: treść. Przestarzałe pola: 1. Popiera panujący ustrój polityczny, nie rozumie obywateli niezadowolonych z komunistycznej władzy. Dyscyplinę uważa za najwyższą wartość:

Regulamin jest ważniejszy jak człowiek, znaczy, jak się człowiek nie stosuje – przepada, wpada w takie po prostu bagno i wtedy, proszę pana, niknie ten człowiek. I dzieci się muszą też zastosować do tego regulaminu, i dorośli ludzie, którzy żyją, proszę pana, na świecie.

{{Cytat}} Brakujące pola: treść. Przestarzałe pola: 1. Jest zwolennikiem kary śmierci i publicznych egzekucji ku przestrodze innym.

Ja sądzę (...) według swojego rozumu, że musi być ta kara śmierci, (...) zrobić takie (...) szubienicę, taki sąd zrobić, i dać mu tę karę śmierci, powieścić go po prostu publicznie, dziesiątki, setki ludzi by zobaczyło.

{{Cytat}} Brakujące pola: treść. Przestarzałe pola: 1. Finałowa scena pokazuje grupę dzieci zwiedzających fabrykę. Nauczycielka, wskazując na głównego bohatera, pyta: „Jak się nazywa taki pan?”. Mały chłopiec odpowiada „Ten pan się nazywa…” i nie kończy zdania, pozostałe dzieci milczą.

Proces tworzenia filmu

Kieślowski nosił się z zamiarem stworzenia filmu na temat fanatycznego strażnika zanim jeszcze spotkał swojego bohatera. Inspiracją były dla niego zapiski innego stróża o podobnych przekonaniach, w którego zachowaniu i poglądach odkrył typ tzw. Nowego Człowieka, bezwzględnego służbisty omamionego przez partyjną propagandę. Niestety autor pamiętnika okazał się postacią nienadającą się na bohatera filmu. Reżyser rozpoczął więc poszukiwania głównej postaci do stworzonego już scenariusza. Marian Osuch został wybrany przez Kieślowskiego spośród wielu innych kandydatur, gdyż nie tylko miał mentalność zbliżoną do stróża – autora pamiętników, ale też odpowiadał wymogom kamery. Pracę z nim Kieślowski rozpoczął od nagrania wypowiedzi bohatera na taśmie magnetofonowej. Reżyser nie tylko biernie rejestrował działania swojego bohatera, ale stosował także inscenizację i prowokację. Owczarek niemiecki, który pojawia się w trzech scenach filmu, został specjalnie kupiony na potrzeby produkcji. Podglądanie wędkarzy nad rzeką także zostało zaaranżowane przez Kieślowskiego. W scenie pozorowanego pościgu za złodziejem fabrycznym bohater, na prośbę reżysera, odegrał samego siebie.

Film powstał na barwnej taśmie filmowej Orwo o szerokości 35 mm i długości 463 m.

Dystrybucja

Film początkowo został zatrzymany przez cenzurę. Premiera odbyła się podczas XIX Ogólnopolskiego Festiwalu Filmów Krótkometrażowych w Krakowie w 1979 roku, był także pokazywany na innych festiwalach filmowych. Nigdy nie trafił do obiegu kinowego. W roku 1980 reżyser odmówił wyświetlenia w telewizji, gdyż obawiał się ataków na swojego bohatera. Przed masową publicznością dokument został pokazany dopiero po śmierci Kieślowskiego w 1996 roku.

Interpretacja

Punktem wyjściowym dla reżysera nie były losy jednostkowego człowieka, ale pewna idea, którą postanowił udowodnić. Kieślowski chciał pokazać, jak system totalitarny kształtuje słabą osobowość, czyniąc z niej bezwolne narzędzie. Marian Osuch stał się przykładem ilustrującym tę przemianę. Dlatego też, choć pozornie, film składający się z wypowiedzi nocnego stróża, jest obiektywną prezentacją postaci, to zastosowane przez reżysera środki artystycznego wyrazu świadomie budują negatywny obraz bohatera.

Ponieważ początkowo dokument był pokazywany przed publicznością festiwalową, jego pierwsze recenzje świadczą o zrozumieniu głębszego przesłania filmu. Bożena Janicka w 1979 roku napisała:

To nie ten nieszczęśnik, który zwierza się nam prostodusznie, że kontrolowanie współobywateli jest nie tylko jego zawodem, ale również osobistą pasją i hobby, stanowi problem. Za jego pośrednictwem wkraczamy w sam środek sporu o to, jakimi metodami można skutecznie osiągnąć takie cele społeczne jak ład, porządek, respektowanie prawa.

{{Cytat}} Brakujące pola: treść. Przestarzałe pola: 1. Nieco inaczej odbierała ten sam film publiczność międzynarodowa. Po festiwalu w Lille Ginette Gerwalis pisała, że dokument Kieślowskiego to:

karykaturalny obraz maniaka dyscypliny i regulaminu, który z pewnością rozbawi wielu widzów.

{{Cytat}} Brakujące pola: treść. Przestarzałe pola: 1.

Reżyser nie skrytykował swojego bohatera wprost, lecz, wykorzystując jego wypowiedzi, skomponował portret psychologiczny postaci, który mijał się z powszechnie akceptowanymi wartościami moralnymi. Uwypuklił te cechy bohatera, które były istotne dla przyjętej a priori tezy. Dysonans rodzi się pomiędzy wysokim mniemaniem portiera o sobie a odczuciami, jakie budzą jego wypowiedzi u publiczności. Ten brak spójności jest wzmacniany przez muzykę Wojciecha Kilara, której łagodne brzmienie kontrastuje z wypowiedziami Mariana Osucha, a także poprzez zastosowanie przy kręceniu filmu taśm marki Orwo, które, zdaniem Kieślowskiego, deformując kolor, potęgowały poczucie karykaturalności przedstawionego świata.

Główny bohater może widzowi przypominać mentalnością faszystowskich oprawców z obozów koncentracyjnych. Reżyser, choć sam powstrzymuje się od komentarza, podsuwa widzowi to skojarzenie w subtelnych aluzjach. Tytuł jego produkcji nawiązuje do filmu Nocny portier (1974) w reżyserii Liliany Cavani, gdzie przedstawiona została historia byłego oficera SS, zatrudnionego po wojnie na stanowisku portiera w hotelu w Wiedniu. Bohater filmu Kieślowskiego kupuje w schronisku owczarka niemieckiego – psa, który w powszechnym wyobrażeniu uznawany jest za atrybut brutalnego funkcjonariusza czy faszysty.

Także kontekst czasowy jest w filmie znaczący. Akcja rozgrywa się kilka dni po zamordowaniu przez służby bezpieczeństwa działacza opozycji, Stanisława Pyjasa. W filmie podczas odprawy warty pada data: 13 maja 1977 roku. Bezpośrednio z tą sceną sąsiaduje wypowiedź głównego bohatera:

Takie to krytykowanie idzie, proszę pana, że tam można powiedzieć na państwo, (...) na to trzeba według swojego rozumu sądzić, że to nie jest, że nie powinno tak być, proszę pana. A ta fala krytyczna, że on… Mnie się to nie podobuje, proszę pana. To mnie się nie podobuje to, ja bym to w ogóle wolał zniszczyć to.

{{Cytat}} Brakujące pola: treść. Przestarzałe pola: 1.

Ostatnia scena, w której nie pada odpowiedź na pytanie nauczycielki „Jak się nazywa taki pan?”, jest zachętą dla widza do samodzielnej refleksji nad przedstawioną postacią.

Choć główny bohater filmu został przedstawiony w negatywnym świetle, reżyser nie wypowiadał się o nim tak jednoznacznie. Kieślowski w książce O sobie zwraca uwagę na to, że Marian Osuch szczerze wierzył w zasadność i skuteczność swoich działań. Nie był człowiekiem złym, lecz ukształtowanym przez system, w którym się wychował. Reżyser skrytykował jego postawę, bronił zaś osoby. Widział w Marianie Osuchu człowieka zagubionego w świecie, który nie potrafi samodzielnie ocenić, co jest dobre, a co złe, szuka wsparcia i autorytetów. Reżyser był także świadomy, że jego bohater w pewnym stopniu wpisał się w rolę, której od niego oczekiwano. Nie chcąc skrzywdzić człowieka, który w dobrej wierze opowiedział o sobie przed kamerą, aż do swojej śmierci nie wyrażał zgody, aby jego film ukazał się w telewizji. W roku 1979 zaangażował Mariana Osucha raz jeszcze do epizodycznej roli portiera w kolejnym swoim filmie, Amatorze.

Nawiązania

W 2006 roku austriacki reżyser Andreas Horvath po latach odnalazł Mariana Osucha. W wyniku tego spotkania powstał kolejny dokumentalny film krótkometrażowy, zatytułowany Z punktu widzenia emerytowanego nocnego portiera. Janusz Margiński pisał o nim:

Jeśli Kieślowski chciał odsłonić w postaci nocnego portiera wizerunek zaprojektowany przez totalitarną machinę, to Horvath przeciwnie – zainspirowany filmem Kieslowskiego – starał się dotrzeć do „prawdziwego człowieka”.

{{Cytat}} Brakujące pola: treść. Przestarzałe pola: 1. Pan Marian jako 77-letni emeryt to samotny, skromnie żyjący, nieco zagubiony wdowiec. Jeszcze raz opowiada do kamery o swoim życiu. Na światło dzienne wychodzą fakty, które kłócą się z obrazem człowieka, przedstawionym w filmie Kieślowskiego. Bohater przyznaje, że w przeszłości sam nieraz łamał regulamin, został nawet ukarany za niezgodne z zasadami wędkowanie. Wciąż uważa, że za każde przewinienie należy surowo karać. Jest dumny z filmu, którego stał się niegdyś głównym bohaterem i nie czuje się przez reżysera w żaden sposób wykorzystany.

Nagrody i wyróżnienia

W 1979 roku film zdobył cztery nagrody:

• Grand Prix „Złoty Lajkonik” na XIX Ogólnopolskim Festiwalu Filmów Krótkometrażowych w Krakowie (razem z filmem Siedem kobiet w różnym wieku)
• Nagroda Międzynarodowego Klubu Krytyki Filmowej na XVI Międzynarodowym Festiwalu Filmów Krótkometrażowych w Krakowie
• Nagroda Jury na Międzynarodowym Festiwalu Filmów Krótkometrażowych i Dokumentalnych w Lille
• „Srebrna Sestercja” na Międzynarodowym Festiwalu Filmów Dokumentalnych „Visions du Reel” w Nyonie