Archaeopteryx

Archaeopteryx

{{{nazwa łacińska}}}
{{{zoolog}}}
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Rząd	Archaeopterygiformes
Rodzina	Archaeopterygidae
Rodzaj	Archaeopteryx von Meyer, 1861
Gatunki
A. lithographica von Meyer, 1861

{{Zwierzę infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | zoolog = | nazwa łacińska = | TSN = Nieznane pola: "opis".

Archaeopteryx – rodzaj późnojurajskich prymitywnych ptaków z rodziny Archaeopterygidae. Archaeopteryx był średniej wielkości zwierzęciem wielkości kruka. Miał czteropalczastą stopę, z których pierwszy palec był przeciwstawny pozostałym. Przednia kończyna była trójpalczasta, ogon kostny zbudowany z wielu kręgów, długi i prosty. Archaeopteryx miał zęby, a na palcach skrzydeł pazury.

Wszystkie odkryte dotąd skamieniałości tego ptaka pochodzą z okresu 150,8–145,5 mln lat temu (tyton, późna jura).

Opis

Żył przed 150 mln lat i obecnie znany jest z nielicznych skamieniałości, zwłaszcza z okolic miejscowości Solnhofen w Bawarii. Miał ok. 45 cm długości. Jego odkrycie było paleontologiczną sensacją, bowiem w swej budowie łączy zarówno cechy gadów (np. uzębienie), jak i ptaków (np. pióra), a przez to jest dowodem ewolucji, jako tak zwana forma przejściowa. Przypuszczalnie potrafiły aktywnie latać, jednak nie jest to pewne. Dokładne przebadanie szkieletów wykazało, że pomagały im w tym lotki obecne na tylnych kończynach, podobnie jak u niektórych deinonychozaurów. Jedna z koncepcji dotyczących odżywiania się archeopteryksa mówi, że prowadził on nadmorski tryb życia i żywił się wyrzuconymi na brzeg rybami oraz chwytał owady niesione przez wiatr ku morzu. Przypuszczalnie wiatr niekiedy zwiewał archeopteryksy na głębsze wody, gdzie tonęły, co tłumaczyłoby znakomite zachowanie większości szczątków.

Zestawienie najważniejszych cech gadzich i ptasich archeopteryksa

Cechy gadzie	Cechy ptasie
dobrze ukształtowane, mocne, spiczaste zęby w obu szczękach	ciało pokryte piórami (obecne również u przynajmniej niektórych nieptasich dinozaurów)
amficeliczne (tzn. dwuwklęsłe) kręgi	lotki zróżnicowane na pierwszo- i drugorzędowe
bardzo długi ogon złożony z 20 ruchomych kręgów	obojczyki połączone w widełki
niezrośnięte kości śródręcza i trzech palców, zakończone pazurami (współcześnie pisklęta hoacyna mają dwa wolne, chwytne pazury)	kości łonowe wysmukłe i skierowane w tył
żebra bez wyrostków haczykowatych	obecność długiej kości skokowej
żebra brzuszne	kości pneumatyczne
niezrośnięte piszczel i strzałka
mózg o wydłużonych, prostych w budowie półkulach i niewielki móżdżek

Paleobiologia

Archaeopteryx wykazywał wiele prymitywnych cech bardziej bazalnych celurozaurów, takich jak obecność zębów i długiego kostnego ogona, miał jednak asymetryczne pióra na skrzydłach i ogonie, a ich rozmieszczenie było podobne, jak u współczesnych ptaków, co sugeruje, że był przynajmniej w pewnym stopniu zdolny do lotu. Analiza odlewu puszki mózgowej i ucha wewnętrznego dowodzi, że dominującym zmysłem archeopteryksa był wzrok, a rejony mózgu odpowiedzialne za wzrok i orientację w przestrzeni były rozwinięte podobnie, jak współczesne ptaki. Według analizy Patricio Alonso i współpracowników Archaeopteryx miał zaawansowane neurologiczne oraz anatomiczne przystosowania do lotu.

Trzon kości udowej archeopteryksa, podobnie jak u bazalnego dromeozauryda Mahakala składa się niemal wyłącznie z włókien równoległych z podłużnie zorientowanymi kanałami naczyniowymi. Kanały te są ciasno ułożone – porowatość wynosi 0,68%. Odkrycie, że kości długie archeopteryksa były zbudowane z wolno rosnących, typowych dla gadów włókien równoległych było nieoczekiwane, gdyż spodziewano się dobrze unaczynionej kości grubowłóknistej. Pod względem fizjologii Archaeopteryx nie różnił się jednak od nieptasich dinozaurów. Analizy histologiczne sugerują, że dojrzałość somatyczną osiągał nie wcześniej niż po 970 dniach. Masę nowo wyklutego pisklęcia oszacowano na 43 g, zaś osobnika dorosłego – na około 895 g.

Wykaz znanych skamieniałości praptaka

Model archeopteryksa w Oksfordzkim Muzeum Historii Naturalnej

Znanych jest obecnie 11 skamieniałości:

• 1. pióro (odkryte w 1860 roku)
• 2. okaz szkieletowy (tzw. egzemplarz z Londynu, 1861)
• 3. okaz szkieletowy (tzw. egzemplarz z Berlina, 1876 lub 1877)
• 4. okaz szkieletowy (tzw. egzemplarz z Maxberga, 1956 lub 1958)
• 5. okaz szkieletowy (tzw. egzemplarz z Haarlemu, 1855, opisany początkowo jako pterozaur, zidentyfikowany w 1970)
• 6. okaz szkieletowy (tzw. egzemplarz z Eichstätt, 1951 lub 1955)
• 7. okaz szkieletowy (tzw. egzemplarz z Solnhofen, 1960, opisany początkowy jako kompsognat)
• 8. okaz szkieletowy (tzw. egzemplarz z Monachium, 1991)
• 9. okaz szkieletowy (tzw. egzemplarz z Bürgermeister-Müller, 1997)
• 10. okaz szkieletowy (egzemplarz w prywatnej kolekcji, niedostępny, 2004)
• 11. okaz szkieletowy (tzw. egzemplarz z Thermopolis, opisany w 2005).

Z powodu długiej i intensywnej historii badań, dla tych skamieniałości utworzono wiele nazw (synonimów) i wyodrębniono szereg odrębnych gatunków a nawet rodzajów. Używano między innymi następujących nazw:

• Pterodactylus crassipes Meyer, 1857 [zarzucona w 1977 na rzecz A. lithographica za opinią ICZN 1070]
• Rhamphorhynchus crassipes (Meyer, 1857, jako Pterodactylus (Rhamphorhynchus) crassipes) [zarzucona w 1977 na rzecz A. lithographica za opinią ICZN 1070]
• Archaeopteryx lithographica Meyer, 1861 [nomen conservandum]
• Scaphognathus crassipes (Meyer, 1857) Wagner, 1861 [zarzucona w 1977 na rzecz f A. lithographica za opinią ICZN 1070]
• Archaeopterix lithographica Anon., 1861 [lapsus]
• Griphosaurus problematicus Wagner, 1861 [nomen oblitum 1961 za opinią ICZN 607]
• Griphornis longicaudatus Woodward, 1862 [nomen oblitum 1961 za opinią ICZN 607]
• Griphosaurus longicaudatum (Woodward, 1862) [lapsus]
• Griphosaurus longicaudatus (Owen, 1862) [nomen oblitum 1961 za opinią ICZN 607]
• Archaeopteryx macrura Owen, 1862 [nomen oblitum 1961 za opinią ICZN 607]
• Archaeopterix macrura Owen, 1862 [lapsus]
• Archaeopterix macrurus Egerton, 1862 [lapsus]
• Archeopteryx macrurus Owen, 1863 [nieuzasadniona; data podawana zwykle jako 1864, ale Phil.T.Roy.Soc. 153 opublikowano już w 1863]
• Archaeopteryx macroura Vogt, 1879 [lapsus]
• Archaeopteryx siemensii Dames, 1897
• Archaeopteryx siemensi Dames, 1897 [lapsus]
• Archaeornis siemensii (Dames, 1897) Petronievics, 1917 [rodzaj Archaeornis został utworzony przez Damesa w 1885, być może wcześniej]
• Archaeopteryx oweni Petronievics, 1917 [nomen oblitum 1961 za opinią ICZN 607]
• Gryphornis longicaudatus Lambrecht, 1933 [lapsus]
• Gryphosaurus problematicus Lambrecht, 1933 [lapsus]
• Archaeopteryx macrourus Owen, 1862 fide Lambrecht, 1933 [lapsus]
• Archaeornis siemensi (Dames, 1897) fide Lambrecht, 1933? [lapsus]
• Archeopteryx macrura Ostrom, 1970 [lapsus]
• Archaeopteryx crassipes (Meyer, 1857) Ostrom, 1972 [zarzucona w 1977 na rzecz A. lithographica za opinią ICZN 1070]
• Archaeopterix lithographica di Gregorio, 1984 [lapsus]
• Archaeopteryx recurva Howgate, 1984
• Jurapteryx recurva (Howgate, 1984) Howgate, 1985
• Archaeopteryx bavarica Wellnhofer, 1993
• Wellnhoferia grandis Elżanowski, 2001

Szkielet archeopteryksa tak bardzo przypomina szkielet nie-ptasiego teropoda, że jeden z nich znaleziony bez śladów piór był uważany za należący do kompsognata.

Sprawa taksonomii rodzaju wciąż jest kwestią sporną. Mayr i współpracownicy (2007) za ważne i faktycznie odrębne uznali przynajmniej dwa gatunki: A. lithographica (okazy: 2, 4, 5, 6) opisywane jako (A. crassipes, A. macrura, A. oweni, A. recurva) oraz A. siemensii (okazy: 3, 8, 11). Do tej listy jako przedstawiciela osobnego rodzaju można dołączyć Wellnhoferia grandis (okaz z Solnhofen) przez innych uznawanego jedynie za odrębny gatunek Archaeopteryx bavarica. Nic nie wskazuje, aby spór szybko się zakończył.

Galeria

• 
• 
• Plik:Archaeopteryx Spindler2005s.jpg

Zobacz też

• ewolucja dinozaurów
• ewolucja ptaków