Dama z gronostajem

Dama z gronostajem w Muzeum Czartoryskich

Dama z gronostajem (zwana powszechnie Damą z łasiczką) - obraz stworzony w latach ok. 1483-90 przez włoskiego artystę renesansowego Leonarda da Vinci w Mediolanie. Portret został wykonany w technice olejnej, z użyciem tempery, na desce orzechowej o wymiarach 54,8 na 40,3 cm. Przedstawia Cecylię Gallerani, kochankę księcia Ludovico Sforzy.

Znajduje się w zbiorach krakowskiego Muzeum Czartoryskich. Jest jednym z najcenniejszych obrazów w muzealiach polskich i jedynym dziełem Leonarda da Vinci w Polsce.

Interpretacja

W czasie nabycia obrazu przez Czartoryskich nie znana była historia ani dzieła, ani też tożsamość modelki. Obecność zwierzątka uznano za naturalny, dekoracyjny element obrazu. Dopiero krytyczna analiza ikonografii w XX wieku dała najbardziej prawdopodobną interpretację dzieła.

Trzymane przez modelkę zwierzątko, nazywane gronostajem, a wcześniej łasiczką (a być może jest to albinotyczna odmiana fretki), ma złożone znaczenie emblematyczne. Jego grecka nazwa galée zawiera się w nazwisku Gallerani - jest więc nawiązaniem do nazwiska modelki. Zwierzątko jest również czytelnym symbolem Ludovica Sforzy, nazywanego przez współczesnych "Ermellino", w nawiązaniu do prestiżowego Orderu Gronostaja, którego był kawalerem, i którego wizerunek używał jako swoje godło.

W czasie portretowania Cecylli prowadzono już pertraktacje w sprawie mariażu Ludovica z Beatrice d'Este; Leonardo da Vinci nie mógł w związku z tym ukazać kochanków splecionych w miłosnym uścisku. Gronostaj, spoczywający na łonie modelki, jest zawoalowanym przedstawieniem tej sytuacji. Łasiczka może być również pojmowana jako alegoria macierzyństwa, gdyż zgodnie z sięgającą antyku tradycją ułatwiała rozwiązanie. Artysta umieścił zwierzątko w taki sposób, by zakrywało brzemienność modelki (nosiła ona syna Ludovica - Cesare), jednocześnie w symboliczny sposób mówiąc o jej "błogosławionym stanie".

Taka interpretacja dzieła spotkała się z powszechnym uznaniem historyków sztuki, przekreślając zarazem dawne teorie o "realistycznym" malarstwie portretowym Leonarda, które nie zawierało złożonych elementów symbolicznych, czy alegorycznych.

Badania radiograficzne obrazu, przeprowadzone w 1992 w Waszyngtonie, potwierdziły, że czarne tło kryje pierwotny szaro-niebieski rysunek. Prawdopodobnie był on niewykończony lub sprawiał takie wrażenie, więc zamalowano tło czarną, nieprzejrzystą farbą, która miejscami łamie miękką linię konturu.

Obraz a Czartoryscy

W 1800 obraz zakupił książę Adam Jerzy Czartoryski i sprezentował go swojej matce Izabeli Czartoryskiej. Wystawiany był w Domu Gotyckim w Puławach. W czasie powstania listopadowego wywieziony do Paryża. Pod koniec XIX wieku, około 1880 sprowadzony do Krakowa do tworzonego tam Muzeum Czartoryskich. W 1939 obraz został zagrabiony przez okupantów niemieckich służył jako dekoracja wawelskiej rezydencji Hansa Franka, następnie wywieziony do Niemiec skąd w 1946 został ponownie sprowadzony do Krakowa.

Dzieło w filmie i literaturze

• Obraz pojawia się w sensacyjnej powieści brytyjskiego pisarza Roberta Harrisa Fatherland z 1992 roku, przedstawiającej Europę lat 60. XX w. w założeniu, że Niemcy wygrały drugą wojnę światową.
• Zuchwała kradzież obrazu jest przedstawiona w polskim filmie Vinci z 2004 roku.

Bibliografia

• Daniela Pizzagalia, Dama z gronostajem: życie Cecilii Gallerani w Mediolanie czasów Ludovica Sforzy, Poznań 2006.
• Marek Rostworowski, Gry o Damę, Kraków 1994.