Kościół słupowy

Przekrój ukazujący konstrukcję kościoła słupowego

Gol stavkirke

Wnętrze kościoła Gol stavkirke w Oslo

Kościół słupowy (norw. stavkirke) – nazwa szczególnego rodzaju drewnianych kościołów norweskich, wznoszonych od X do XIII w., w których dominują konstrukcyjne elementy pionowe (słupy), w odróżnieniu od typowych konstrukcji zrębowych, zdominowanych przez poziome belki. Kościoły te należą do najstarszych drewnianych zabytków Europy.

Nazwa

Nazwa pochodzi od konstrukcji tych kościołów, wspartych na wielkich drewnianych narożnych kolumnach. Oprócz tego wewnątrz tych kościołów występują dodatkowe, wolnostojące słupy, podtrzymujące więźbę dachową. Z rzadka występuje centralny słup, na którym wspiera się sygnaturka. Tylko w przypadku tego ostatniego typu w pełni poprawne byłoby użycie innego terminu, używanego czasem na określenie całego tego typu kościołów: „kościół masztowy”. Z kolei nazwa „kościoły klepkowe” prawdopodobnie pochodzi z języka angielskiego, gdzie „klepka” ma się odnosić do desek kryjących ściany tych kościołów. Najbardziej adekwatna byłaby nazwa „kościoły słupowo-ramowe”, co dokładnie oddaje specyfikę ich konstrukcji, ale jedyna polska monografia przedmiotu sugeruje użycie nazwy krótszej. W publikacjach przewodnikowych pojawiają się też określenia takie jak „kościoły typu stav lub „kościoły typu stave.

Konstrukcja

Są to świątynie o konstrukcji słupowej (stave), a dokładniej – „słupowo-klepkowej”. Trzon konstrukcji stanowi szkieletowa rama złożona z pionowych słupów narożnych spiętych następnie długimi deskami (klepkami), które nakładane pionowo tworzą ścianę kościoła. Kościoły budowane były różnymi technikami, w zależności od regionu i okresu ich konstrukcji. Najprostsze mają jedynie jedną nawę i małe prezbiterium oraz dach oparty na ścianach. Kościoły o najbardziej złożonej konstrukcji posiadają trzy nawy oraz znaczną wysokość. Pokryte są stromym dachem krytym gontem. Kalenice zakończone są najczęściej rzeźbami smoków.

Współcześnie zbudowano jeden kościół o takiej konstrukcji w Askim w południowej Norwegii. Jak dotąd jest to jedyny współczesny stavkirke na świecie.

Lista kościołów klepkowych

Według szacunków w średniowieczu powstało w Norwegii około tysiąca kościołów słupowych. Do dziś dotrwało jedynie 28 kościołów tego typu w tym kraju zapisanych na oficjalnej liście:

• Borgund stavkirke, Sogn og Fjordane, ok. 1150
• Eidsborg stavkirke, Telemark, XIII wiek
• Flesberg stavkirke, Buskerud, ok. 1200
• Garmo stavkirke, Oppland, ok. 1150 (przeniesiony do Maihaugen w Lillehammer)
• Gol stavkirke, Buskerud, 1212 (przeniesiony do Skansenu Norweskiego w Oslo)
• Grip stavkirke, Møre og Romsdal, XV wiek
• Haltdalen stavkirke, Sør-Trøndelag, ok. 1170
• Hedal stavkirke, Oppland, XII wiek
• Heddal stavkirke, Telemark, 1242
• Hegge stavkirke, Oppland, 1216
• Hopperstad stavkirke, Sogn og Fjordane, 1140
• Høre stavkirke, Oppland, 1180
• Høyjord stavkirke, Vestfold, XII wiek
• Kaupanger stavkirke, Sogn og Fjordane, 1190
• Kvernes stavkirke, Møre og Romsdal, XIV wiek
• Lom stavkirke, Oppland, XII wiek
• Lomen stavkirke, Oppland, 1179
• Nore stavkirke, Buskerud, 1167
• Reinli stavkirke, Oppland, 1190
• Ringebu stavkirke, Oppland, XIII wiek
• Rollag stavkirke, Buskerud, XII wiek
• Rødven stavkirke, Møre og Romsdal, ok. 1200
• Røldal stavkirke, Hordaland, XIII wiek
• Torpo stavkirke, Buskerud, 1191
• Undredal stavkirke, Sogn og Fjordane, XII wiek
• Urnes stavkirke, Sogn og Fjordane, ok. 1130, wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO
• Uvdal stavkirke, Buskerud, 1168
• Øye stavkirke, Oppland, XII wiek

Poza wyżej wymienionymi świątyniami istnieje kilka innych kościołów tego typu, które ze względu na dokonane zmiany w konstrukcji zostały skreślone z listy. Cztery spośród zachowanych stavkirker znajdują się obecnie poza Norwegią i również nie są zapisane na powyższej liście. Do tej grupy należą kościoły:

• Fantoft stavkirke, Hordaland, 1150 (spalony w 1992, odbudowany w 1997)
• Fåvang stavkirke, Oppland, 1627
• Kościół klepkowy w Hedared, Szwecja, 1501
• Skaga stavkirke, Szwecja, XII wiek (rozebrany w XIX wieku, odbudowany w 2001)
• Vang stavkirke, Vang, XII wiek (przeniesiony w połowie XIX wieku do Karpacza (wówczas w Prusach, teraz w Polsce); obecnie świątynia Wang)

Galeria zdjęć

• 
  Borgund stavkirke
• 
  Eidsborg stavkirke
• 
  Fantoft stavkirke
• 
  Heddal stavkirke
• 
  Hopperstad stavkirke
• 
  Reinli stavkirke
• 
  Lom stavkirke
• 
  Rødven stavkirke
• 
  Torpo stavkirke
• 
  Urnes stavkirke
• 
  Uvdal stavkirke
• 
  Kościół z Vang (obecnie w Karpaczu)

Bibliografia

• Tadeusz Wojciech Lange: Stavkirker. Norweskie kościoły słupowe. The Stave Churches of Norway. Gdańsk: Muzeum Narodowe w Gdańsku, 2015. ISBN 978-83-213-4864-3.
• G. Ruszczyk, Średniowieczne kościoły drewniane w Norwegii, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, nr 1/1993, s. 119–139

Linki zewnętrzne

• Kościoły klepkowe. znaleziska.org