Pałcz
53°09′56″N 18°10′30″E/53,165644 18,174950| Osiedle Bydgoszczy | |
| |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miasto | |
| Strefa numeracyjna |
52 |
| Tablice rejestracyjne |
CB |
Położenie na mapie Bydgoszczy  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego  | |
| 53°09′56″N 18°10′30″E/53,165644 18,174950
| |
Pałcz – osiedle w północnej części bydgoskiej dzielnicy Fordon.
Położenie[edytuj | edytuj kod]
Pałcz zlokalizowany jest ok. 3 km na północ od Starego Fordonu. Sąsiaduje z osiedlami: Powiśle, Nad Wisłą, Niepodległości i Łoskoń.
Granice osiedla wyznaczają[1]:
- od wschodu: starorzecze Wisły,
- od południa: ul. Bortnowskiego i linia będąca jej przedłużeniem do al. Piłsudskiego, al. Piłsudskiego do skrzyżowania z ul. Andersa,
- od zachodu: ul. Andersa i ul. Tomaszewskiego,
- od północy: ul. Braci Bażańskich i linia stanowiąca jej przedłużenie w kierunku wschodnim do starorzecza Wisły.
Ulice Pałcza[edytuj | edytuj kod]
Patronami większości ulic na terenie Pałcza są zasłużeni bydgoscy bibliotekarze, drukarze i księgarze działający w okresie zaboru pruskiego i w 1. połowie XX w.[2]
- gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego
- Braci Bażańskich (Władysława, Kazimierza i Mariana)
- Konstantego Chmielewskiego a)
- Narcyza Gieryna
- Piotra Karowskiego a)
- Franciszka Kiedrowskiego
- Bolesława Marcińczaka a)
- Leona Posłusznego
- Tomasza Śniegockiego a)
- Stanisława Tomaszewskiego a)
a) Istnieje tylko na mapach (stan na 01.05.2013).
Etymologia[edytuj | edytuj kod]
Nazwa osiedla wywodzi się bezpośrednio od wzmiankowanej od końca XIII w. na jego obszarze wsi Pałcz. W dawnych dokumentach występowała ona także pod nazwą Palcze, w XVI w. jako Palisz, Palsze i Pelze, a w okresie zaborów pod niemiecką nazwą Palsch.[3]
Samo słowo pałcz stanowi pochodną słowa pałuki. Wyrazem tym określano osady znajdujące się w zakolach lub nad brzegami rzek, co doskonale oddaje nadwiślańskie położenie Pałcza.[4] Z kolei słowo pałuki, według Jana Karłowicza i Aleksandra Brücknera pochodzi od zapożyczonego z języka czeskiego słowa palouk oznaczającego łąkę, a węższym ujęciu łęg, czyli podmokłą łąkę położoną nad skrętem rzecznym (łękiem).[5]
Historia[edytuj | edytuj kod]
Na terenie Pałcza znajdują się najstarsze i jedne z najliczniejszych śladów bytności prehistorycznych osadników na obszarze dzisiejszego Fordonu. Najstarsze znalezisko stanowią przedmioty krzemienne wykonane ok. 9 000 lat p.n.e. przez prowadzących półosiadły tryb życia łowców z kultury świderskiej. Kolejne ślady obecności na terenie Pałcza pozostawili przedstawiciele kultury pucharów lejkowatych sprzed 5500 - 5000 lat. Z wczesnej epoki żelaza, datowanej od 700 do 400 roku p.n.e., pochodzą natomiast ciałopalne pochówki popielnicowe ludności należącej do grupy kujawsko-chełmińskiej kultury łużyckiej.[6]
Pierwsze wzmianki dotyczące wsi Pałcz pochodzą z przełomu XIII i XIV w. i świadczą o jej przynależności do parafii pw. św. Marii Magdaleny w Wyszogrodzie.[7] Po zniszczeniu pierwotnego grodu Wyszogród w wyniku walk polsko-krzyżackich w 1330 r. w jego pobliżu wykształciła się wieś o tej samej nazwie. W 1382 r. książę Władysław Opolczyk nadał jej prawa miejskie. W myśl aktu lokacyjnego Pałcz został podporządkowany Wyszogrodowi i wszedł w skład patrymonium miejskiego. W kolejnym akcie lokacyjnym, wystawionym już dla Fordonu w 1424 r., bowiem taka nazwa przyjęła się na określenie młodego miasta, status Pałcza, jako wsi miejskiej, nie uległ zmianie. Pod względem przynależności kościelnej Pałcz wszedł w skład erygowanej w 1. połowie XV w. parafii pw. św. Mikołaja w Fordonie. W XVI w. obok należącego do miasta Pałcza wyrosła druga wieś o tej samej nazwie stanowiąca własność szlachecką. Prawdopodobnie w XVII w. nadano jej prawo olęderskie co zapewne wiązało się z napływem protestanckiej ludności niemieckiej.[8] Wśród właścicieli Pałcza z XVII i XVIII w. przewijają się nazwiska Gałeckich i Wiesiołowskich. W 2. połowie XVII w. i w 1. połowie XVIII w. właściciele „szlacheckiego” Pałcza byli dzierżawcami dóbr wójtowskich Fordonu. Mało tego, jeden z nich, starosta bydgoski Franciszek Zygmunt Gałecki przywłaszczył sobie należącą do Fordonu część Pałcza, co stało się powodem jego długoletniego sporu sądowego z miastem.[9] Ostatnim przed rozbiorami właścicielem Pałcza był wnuk Franciszka Zygmunta Gałeckiego, również starosta bydgoski, Ignacy Gałecki.[3]
W wyniku I rozbioru Polski Pałcz został przyłączony do Królestwa Prus. W chwili przejęcia przez Prusaków „miejski” Pałcz nadal należał do Fordonu. Natomiast Pałcz „szlachecki” odebrany Ignacemu Gałeckiemu w ramach kary za to, że nie chciał uznać władzy króla Fryderyka Wilhelma II.[10]
W 2018 nieopodal dawnej pętli autobusowej Mariampol, między ul. Wyzwolenia a stadniną koni i w pobliżu przystanku tramwajowego Łoskoń powstała trasa spacerowa o długości 1 km, przypominająca historię czterech dawnych wsi, które istniały przed przyłączeniem tych terenów do Bydgoszczy: Mariampola, Zofina, Pałcza i Łoskonia. Atrakcja powstała w ramach Bydgoskiego Budżetu Obywatelskiego[11].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Miejska Pracownia Urbanistyczna w Budgoszczy: Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego Osiedla Pałcz w Jednostce Fordon w Bydgoszczy. [dostęp 2013-05-01].
- ↑ Rajmund Kuczma: Patroni bydgoskich ulic. Cz. I.: Fordon. Bydgoszcz: Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy, 1995, s. 11, 24, 39, 46 n., 62, 78, 101, 106. ISBN 83-903231-1-7.
- ↑ a b pod red. Bronisława Chlebowskiego, Władysława Walewskiego: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów Słowiańskich. T. VII. Warszawa: 1886, s. 832.
- ↑ Józef Haliczer: Słownik geograficzny. Pochodzenie i znaczenie nazw geograficznych. Tarnopol: Podolskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze, 1933, s. 117., Maria Malec: Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002, s. 188. ISBN 83-01-13857-2.
- ↑ Jan Aleksander Karłowicz: Imiona niektórych plemion i ziem dawnej Polski. s. 12., Aleksander Brückner: Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Krakowska Spółka Wydawnicza, 1927, s. 308.
- ↑ Jacek Woźny, Fordon w świetle źródeł archeologicznych, w: pod red. Zdzisława Biegańskiego: Dzieje Fordonu i okolic. Bydgszcz: Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo-Kulturalne, 1997, s. 2-5. ISBN 83-86970-02-2.
- ↑ Henryk Wilk: Historia parafii, kościoła św. Mikołaja i Fordonu. s. 3. [dostęp 2013-05-03].
- ↑ Krzysztof Mikulski. Zarys dziejów osadnictwa olęderskiego w Polsce (ze szczególnym uwzględnieniem terenu obecnego województwa bydgoskiego). „Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu”. z. 1, s. 107, 1996. Bydgoszcz: Wojewódzki Ośrodek Kultury w Bydgoszczy. ISSN 1427-5465.
- ↑ Zbigniew Zyglewski, Fordon przedrozbiorowy, w: pod red. Zdzisława Biegańskiego: Dzieje Fordonu i okolic. Bydgszcz: Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo-Kulturalne, 1997, s. 12, 14, 22. ISBN 83-86970-02-2.
- ↑ Władysław Konopczyński, w: pod red. Władysław Konopczyński, Polski Słownik Biograficzny, t. VII, Kraków 1948-1958, s. 243.
- ↑ Nowa trasa spacerowa w Fordonie. Poświęcona czterem wsiom kp. 2018-07-13. [dostęp 2018-07-15].
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Brückner Aleksander: Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Krakowska Spółka Wydawnicza, 1927.
- pod red. Zdzisława Biegańskiego: Dzieje Fordonu i okolic. Bydgszcz: Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo-Kulturalne, 1997. ISBN 83-86970-02-2.
- Haliczer Józef: Słownik geograficzny. Pochodzenie i znaczenie nazw geograficznych. Tarnopol: Podolskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze, 1933.
- Karłowicz Jan Aleksander: Imiona niektórych plemion i ziem dawnej Polski.
- Kuczma Rajmund: Patroni bydgoskich ulic. Cz. I.: Fordon. Bydgoszcz: Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy, 1995. ISBN 83-903231-1-7.
- Malec Maria: Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002. ISBN 83-01-13857-2.
- Miejska Pracownia Urbanistyczna w Budgoszczy: Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego Osiedla Pałcz w Jednostce Fordon w Bydgoszczy. [dostęp 2013-05-01].
- pod red. Bronisława Chlebowskiego, Władysława Walewskiego: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów Słowiańskich. T. VII. Warszawa: 1886.
- Wilk Henryk: Historia parafii, kościoła św. Mikołaja i Fordonu. [dostęp 2013-05-03].
