Krzyżownica (roślina)
 Krzyżownica zwyczajna | |
| Systematyka[1][2] | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Podkrólestwo | |
| Nadgromada | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Nadklasa | |
| Klasa | |
| Nadrząd | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Rodzaj |
krzyżownica |
| Nazwa systematyczna | |
| Polygala L. Sp. Pl. 701. 1753[3] | |
| Typ nomenklatoryczny | |
Krzyżownica (Polygala L.) – rodzaj roślin należący do rodziny krzyżownicowatych. Obejmuje około 650 gatunków[4] występujących na całym świecie z wyjątkiem Nowej Zelandii[5]. W Polsce w zależności od ujęcia systematycznego rośnie pięć lub cztery gatunki. Niektóre krzyżownice uprawiane są jako ozdobne, wykorzystywane jako lecznicze lub olejodajne.
Rozmieszczenie geograficzne
[edytuj | edytuj kod]Rodzaj jest kosmopolityczny, rozprzestrzeniony jest na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy. Brak jego przedstawicieli także w Nowej Zelandii, w północnej części Ameryki Północnej (aczkolwiek reprezentowany jest na Grenlandii), na Islandii i północno-wschodniej części Azji[4].
W Polsce rośnie (wszystkie jako rośliny rodzime), w zależności od ujęcia systematycznego, pięć gatunków[6] lub cztery (w tym ujęciu jeden w dwóch podgatunkach)[4].
- Gatunki flory Polski[6]
Pierwsza nazwa naukowa według listy krajowej[6], druga – obowiązująca według bazy taksonomicznej Plants of the World online (jeśli jest inna)[4]
- krzyżownica czubata Polygala comosa Schkuhr
- krzyżownica gorzka Polygala amara L.
- krzyżownica gorzkawa Polygala amarella Crantz
- krzyżownica ostroskrzydełkowa Polygala oxyptera Rchb. ≡ Polygala vulgaris subsp. oxyptera (Rchb.) Schübl. & G.Martens
- krzyżownica zwyczajna, k. pospolita Polygala vulgaris L.
Morfologia
[edytuj | edytuj kod],_Set%C3%BAbal,_Portugal,_2012-05-08,_DD_02.JPG)
- Pokrój
- Rośliny bardzo zróżnicowane pod względem form wzrostu. W tropikach występują drzewa, w południowej Afryce krzewy, na preriach Ameryki Północnej rodzaj reprezentowany jest przez rośliny jednoroczne, a w Europie przez niewielkie byliny[5].
- Liście
- Pojedyncze, opadające lub zimozielone, zwykle skrętoległe, rzadko naprzeciwległe[5].
- Kwiaty
- Zebrane w luźne kłosy na końcach pędów. Działek kielicha jest 5, przy czym 2 są okazałe, a pozostałe drobne. Płatki korony 2, rzadko 5, przy czym górne dwa są zrośnięte, a dolny tworzy łódeczkę, na brzegu często podzieloną na dwa płaty lub frędzlowatą. Pręcików jest zwykle 8, z nitkami połączonymi w rurkę. Zalążnia górna, dwukomorowa, z krótką szyjką[5].
- Owoce
- Spłaszczone torebki zawierające nasiona z osnówką, u części gatunków zredukowaną do kępy włosków[5].
Systematyka
[edytuj | edytuj kod]- Pozycja systematyczna
Rodzaj z plemienia Polygaleae, rodziny krzyżownicowatych Polygalaceae w rzędzie bobowców Fabales[2]. W niektórych ujęciach systematycznych rodzaj jest dzielony na szereg innych, co skutkuje zmniejszeniem liczby zaliczanych tu gatunków do ok. 200[7].
Wykaz gatunków
[edytuj | edytuj kod]
Zastosowanie
[edytuj | edytuj kod]Korzenie Polygala arillata w wyniku fermentacji dają napój alkoholowy spożywany w Nepalu. Polygala butyracea jest rośliną włóknodajną. Polygala paniculata stosowana jest jako lecznicza, chroniąca przed skutkami ukąszeń węży (w tym celu rozpowszechniona została z amerykańskich tropików także w Azji i Afryce, gdzie zdziczała). Podobnie wykorzystywana jest krzyżownica wirginijska Polygala senega, z kolei Polygala sibirica służy do leczenia depresji i bezsenności. Polygala tenuifolia jest ważnym zielem wykrztuśnym w tradycyjnej medycynie chińskiej[7]. Jako ozdobne uprawiane są: krzyżownica Dalmasiego Polygala × dalmaisiana, Polygala calcarea, Polygala chamaebuxus, Polygala myrtifolia, Polygala virgata[8].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-03-02] (ang.).
- ↑ a b Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-22].
- ↑ a b c d Polygala Tourn. ex L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-12-26].
- ↑ a b c d e Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and Shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 346. ISBN 0-333-73003-8.
- ↑ a b c Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 136, ISBN 978-83-62975-45-7.
- ↑ a b David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 740, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
- ↑ Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.