Stołp

Przekrój przez wieżę typu Stołp (Bergfried)

Stołp w Kazimierzu Dolnym

Stołp (wieża ostatecznej obrony lub bergfried, bergfrit) – średniowieczna wieża na planie koła, owalu, prostokąta lub wieloboku o znacznej wysokości (30–50 m) i dużej grubości murów (3–5 m). Charakterystyczne było to, że wieża ta nie była zamieszkiwana podczas pokoju. Początkowo wieże typu stołp były wolnostojące i przeznaczone do obrony pasywnej, z czasem zaczęto je włączać w obwód obronny zamku i zaopatrywać w elementy zwiększające możliwości aktywnej obrony. Stanowiła ostateczny punkt obrony. Dolna część wnętrza wieży była sklepiona, przeznaczona zazwyczaj na więzienie, dostępna była tylko od góry. Zasadą było umieszczanie wejścia do stołpu tylko w wyższej kondygnacji, poprzez ganek prowadzący z murów lub połączenie z domem pana feudalnego. Po przesuwaniu stołpów coraz bardziej na zewnątrz linii murów, wraz z ewolucją sztuki fortyfikacyjnej, zostały wyparte przez baszty i basteje, a w nowożytnej sztuce fortyfikacyjnej rolę ich przejął tzw. śródszaniec).

Stołpy są często mylone z donżonami – wcześniejszymi typologicznie wieżami łączącymi w sobie główne funkcje mieszkalne i obronne zamku. Istnieje także sporo form pośrednich między donżonami a typowymi stołpami, przy czym zazwyczaj dominują cechy jednego z tych obiektów.

Historia

Stołpy wywodzą się z mających funkcje mieszkalne donżonów, lecz nie są z nimi tożsame, bo stołpy nie służyły do stałego zamieszkiwania. W II poł. XII w. na obszarze Francji doszło do przekształcenia programu architektonicznego dotychczasowych twierdz. Z jednej rozległej budowli wieżowo–pałacowej, donżonu, który służył za mieszkanie feudała zarówno na co dzień, jak i w trakcie zagrożenia, a także był trzonem całej warowni, powstały dwa oddzielne obiekty:

• reprezentacyjny oraz mieszkalny pałac – dom zamkowy o wygodnych oraz okazałych wnętrzach, stanowiący miejsce życia dworskiego
• wieża obronna będąca filarem obrony zamku oraz ostatnim miejscem ucieczki feudała; nie była stworzona do codziennego, wygodnego bytowania właściciela zamku - był to właśnie stołp (zwany też bergfridem)

W 1 poł. XIII wieku w krajach niemieckich pojawiają się cylindryczne bergfriedy (stołpy), które przez swe określone cechy (m.in. sklepienie, schody w grubości muru) zdradzają bezpośrednią zależność od francuskich wież z epoki króla Filipa II Augusta (panującego w l. 1180-1223)

Początkowo stołpy budowano na ogół w obrębie dziedzińca, przy murze obwodowym, często w pobliżu najsłabszego punktu murów obronnych (np. przy bramie lub od strony najłatwiejszego dostępu do zamku) dla jego wzmocnienia. W XIV w. stołpy zaczęto "przemieszczać" z dziedzińca ku murom, by zyskać możliwość prowadzenia z ich pomocą aktywnej obrony. W późnym średniowieczu stołpy zaczęto wysuwać poza lico murów obronnych, tak by móc kierować z nich ogień flankowy wzdłuż kurtyn.

Pierwsze stołpy najczęściej były czworoboczne, zbliżone do kwadratu. Rzadziej zdarzały się formy wieloboczne. W późniejszym okresie największą popularność zdobyły stołpy okrągłe. Wieża o okrągłym rzucie była bardzo wytrzymała konstrukcyjnie i sztywna (struktura była taka sama w dowolnym przekroju, nie było słabszych i silniejszych punktów jak w wypadku czworoboku czy wieloboku), kolista forma likwidowała martwe pola w prowadzeniu obserwacji oraz w obronie (we wszystkich kierunkach widok był tak samo dogodny), a do tego powierzchnia murów pozbawiona była kantów, narożników, które łatwo byłoby trafić z artylerii bezprochowej (np. katapult) i nadwerężyć (pociski często ześlizgiwały się po obłej płaszczyźnie nie czyniąc szkody budowli).

Charakterystyczną cechą zarówno mieszkalno–obronnych donżonów, jak i ściśle obronnych stołpów było położenie wejścia do wnętrza na znacznej wysokości, nieraz dochodzącej do kilkunastu metrów ponad poziomem dziedzińca. Do niewielkich przeważnie otworów drzwiowych prowadziły schody z nietrwałego budulca, drewna, które w razie potrzeby można było usunąć bądź spalić – wówczas wieża była uniezależniona od innych elementów warowni, co dawało szansę na stawianie dalszego oporu, nawet po zajęciu reszty obiektów przez wroga.

Pojęcie bergfried wprowadził do nauki niemieckiej prof. H.Leo w 1836 roku. Angielskim odpowiednikiem tego słowa jest belfry. W nauce polskiej jego odpowiednikiem obok stołp jest także słowo słup.

Przykłady w Polsce

Przykłady stołpów w Polsce znajdują się w Będzinie, Kazimierzu Dolnym (wieża okrągła), Wąbrzeźnie, Czchowie, Rytrze, Olsztynie koło Częstochowy, Smoleniu, Iłży, Wleniu, Kruszwicy (Mysia Wieża), Kole, Prudniku (Wieża Woka), na zamku Chojnik i w Opolu (Wieża Piastowska). Dawniej stołp znajdował się także na zamku w Siewierzu i zamku w Rabsztynie.

• 
  Stołp na zamku w Będzinie
• 
  Mysia Wieża na zamku w Kruszwicy
• 
  Stołp w Iłży
• 
  Wieża Piastowska w Opolu
• 
  Wieża Joanny d'Arc w Rouen
• 
  Stołp na zamku w Olsztynie

Zobacz też

• Donżon
• Wieża w Stołpiu
• baszta
• mur obronny
• zamek
• architektura średniowiecza

Bibliografia

• Witold Szolginia: Architektura. Warszawa: Sigma NOT, 1992, s. 39. ISBN 83-85001-89-1.